تاریخ ایران

(از ظهور سلسله پهلوی تا آمدن جمهوری اسلامی)

نظم نوین رضا شاهی

علل مخالفت مصدق، تقی زاده و دولت آبادی با پادشاهی رضا خان

     «سخنان دکتر مصدق [در مجلس شواری ملی] درباره مزایای نخست وزیری و فرمانده کل قوا بودن رضاخان، از سر شوخی و مزاح گفته نشد. چنانچه رضاخان در مقام نخست وزیری باقی     می ماند، مجلس دوره پنجم می توانست منشاء خدمات بزرگی شود. آنچه که مردانی مانند مصدق از آن هراس داشتند، این بود که رضاخان به عنوان پادشاه، تمایل کمتری به مشورت با غیرنظامیان نشان دهد؛ در حالی که به عنوان نخست وزیر، این تمایل بیشتر بود.

ایرانیان شبیه انگلیسیها هستند: یعنی بیشتر از آنچه تصور می شود، پایبند اصول سیاسی اند و روشهای سازشکارانه را ترجیح می دهند. از این رو، تا هنگامی که رضا پهلوی (رضاخان) نقش «بنتو موسولینی» را در مجلس ایتالیا بازی می کرد، جایی برای سازش باقی بود.

دستاوردهای مجلس دوره پنجم

     تشکیل کمیسیون اقتصادیات: دستاوردهای مجلس دوره پنجم، زمانی جامه عمل پوشید که هنوز سلطه خوفناک رضاخان بر مملکت تحقق نیافته بود. یکی از این دستاوردها، تاسیس کمیسیون اقتصادیات در مجلس شورای ملی بود که موجب خشنودی خاطر میلسپو گردید. وی غالباً در جلسات این کمیسیون شرکت می کرد. گه گاه، شخص سردار سپه نیز به کمیسیون      می رفت. این کمیسیون عوارض راهداری را که برای حفظ و نگهداری راهها در دروازه شهر وصول می شد، لغو کرد.

در سال 1924 (1303 شمسی) تهران شهری بود که دور آنرا دیواری می پوشاند. پیشرفت وسایل حمل و نقل از طریق کشیدن راههای آسفالت جدید و احداث راههای کامیون رو، صورت می گرفت. وضع محصولات کشاورزی بهتر شد. وصول عوارض گمرکی از کالاهای وارداتی که می بایست به مصرف طرحهای جاده سازی و خدمات و حمل و نقل برسد، لغو گردید. فعالیتهای این کمیسیون، نمایانگر آغاز سنت تشکل نهادهایی بود که بیرون از مجلس و هیات وزیران، و در جهت گسترش توسعه اقتصادی، فعالیت می کردند.

…

تحولات مهم ایران در دوران سلطنت رضاشاه

پیدایش طبقات اجتماعی جدید

     در دوران رضاشاه، طبقات جدید پیدایش یافتند و تلاش شد تا طبقات قدیم را از بین ببرند. طبقه جدیدی از ثروتمندان پر و بال یافتند که بسیاری از آنها افسران ارتش بودند که مورد مرحمت شاه قرار داشتند. طبقه جدیدی از سرمایه داران اقتصادی زایش یافتند. امکاناتی که رضاشاه از لحاظ اجرای خدمات عمومی فراهم کرد و در دوران سلطنتش ادامه یافت، بوسیله ارتشهای متفقین (در دوران اشغال ایران) مورد استفاده قرار گرفت.

فرزندان نامه رسانها و مستخدمین دولت، به صورت سرمایه داران اقتصادی و میلیونرها در آمدند. ثروت در دست کسانی انباشته شد که آماده فعالیت وارداتی در رشته هایی بودند که بازرگانان سنتی بازار با آنها ناآشنا بودند نظیر: ماشین آلات، وسایل نقلیه، قطعات یدکی و ماشین آلات صنعتی از انواع مختلف. همه اینها، کالاهایی بودند که بازرگانان قدیمی که عادت به واردات چای، شکر و قماش داشتند، به سختی حاضر می شدند وارد فعالیت وارداتی کالاهای جدید شوند.

از سوی دیگر، بسیاری از اشراف قدیمی، از کارهای دولتی کناره گرفتند. برخی از آنها ـ بویژه آنان که در مراکز استانها زندگی     می کردند ـ بخت و اقبالشان رو به ادبار نهاد. مشیرالدوله که نامش بارها در صفحات این کتاب آمده است، نمونه خوبی از رجالی است که از سیاست کنار رفت. رضاشاه و مجلس دوره پنجم به او ماموریت دادند که در انتخابات دوره ششم مجلس نظارت کند. پس از آن، تقریباً گوشه عزلت برگزید و عمر خود را وقف نگارش تاریخ ایران باستان کرد.

تبدیل نام ماه های ترکی و عربی به فارسی

     در طی جلسات مجلس پنجم، نامهای عربی و ترکی سال، به نامهای باستانی ایرانی تبدیل شد. برای اینکه مردم نامهای جدید را به خاطر بسپارند، آنها را به صورت مضمون شعری زیر درآوردند:

ز فروردین چو بگذشتی، مه اردیبهشت آمـــد            پس از خرداد و تیر، آنگاه مردادت همی آید

سپس شهریور و مهر و آبان و آذر و  دی،  دان            که بر بهمن جز اسفندار، مـاهی نیـــافزاید

     شش ماه اول سال، 31 روز و شش ماه دو م سال سی روز بود. ماه آخر سال بر حسب سالهای تقویمی، متغیر بود. ماه های خورشیدی به جای ماههای عربی برگزیده شد. سال خورشیدی کنونی (سال تالیف کتاب) 1343 است که برابر با 1964- 1963 میلادی می باشد. شروع سال خورشیدی از 21 مارس ـ از زمان اعتدال ربیعی ـ یعنی آغاز نوروز ایرانیان است.

تاسیس راه آهن دولتی

     «بزرگترین نوآوری در دوران سلطنت رضاشاه که وی را بسیار خشنود کرد و نشانگر      صمیمانه ترین و حساسترین کارهایش بود، عبارت بود از تاسیس راه آهن سرتاسری ایران. در سال 1921 (1300 شمسی) خطوط آهنی که در کشور وجود داشتند عبارت بودند از یک خط آهن دارای ریل عریض روسی، به طول هفت میل، که از جلفا (واقع در آذربایجان شوروی) به تبریز (مرکز استان آذربایجان ایران) می رسید و با یک خط انشعابی 25 میل، به دریاچه ارومیه متصل می شد.

52 میل راه آهن استاندارد که شمال غربی ایران را به زاهدان (که قبلا دوزداب نامیده   می شد) در استان بلوچستان وصل می کرد؛ راه آهن دارای ریل باریک تهران به حضرت عبدالعظیم که 5/5 میل طول داشت، راه آهن رشت به پیربازار (7میل)؛ خط آهن شرکت نفت که از رودخانه کارون ( در دارالخزینه) آغاز می شد و از طریق دامنه های زاگرس، به مسجد سلیمان می رسید، این خط آهن در سالهای 1950- 1949، بسیار مورد استفاده قرار می گرفت.

     خط آهن تهران به حضرت عبدالعظیم (معروف به ماشین دودی) از سایر خطوط ایران، قدیمیتر بود. یک شرکت بلژیکی این راه آهن را ساخت تا نمونه کار خود را به ناصرالدین شاه نشان دهد و امتیاز احداث راه آهن را در ایران بگیرد. نوآوری های بعدی، به صورت احداث یک تراموا در تهران بود.

خانه ای که بر روی تورم بنا شد

     «هنگامی که راه آهن خلیج فارس به دریای خزر کشیده شد، نخستین مشکل در فهرست مشکلات حمل و نقل، که در 1924 (1303 شمسی) تنظیم شده بود، برطرف گردید. این مشکل، خطوط انشعابی راه آهن بود. مهندسان ایرانی، زیر نظر مستقیم وزارت طرق و شوارع و راه آهن دولتی ایران، به ساختن این خطوط انشعابی پرداختند. پس از استعفای رضاشاه (25 شهریور 1320)، خطوط انشعابی راه آهن تا زنجان (در مسیر تبریز)، کاشان (در مسیر یزد)، سمنان (در مسیر مشهد) رسیده بود.

در سال 1941 (1320 شمسی) قم و قزوین و شهر رو به ویرانی کاشان، از طریق راه آهن به تهران متصل شدند. خاکریزها، پلها و ایستگاههای اتصال راه آهن به یزد و اردستان، در چند میلی ایستگاه نهایی، آماده بهره برداری بودند. اما با رفتن رضاشاه از ایران این کار دنبال نشد و به مدت بیست سال در همین وضع باقی ماندند تا یادآور یکی از طرحهای نیمه تمام او باشند.

تاثیر احداث راه آهن سرتاسری در تورم اقتصادی کشور و توسعه بخش حمل و نقل داخلی

     هنگامی که راه آهن سرتاسری ایران تکمیل شد، مطبوعات کشور در سال 1938 (1317 شمسی) از این اقدام او ستایش بسیار کردند و اشعار حماسی درباره «هفت خوان» و «رستم دستان» سرودند. اما درباره اثرات منفی آن چه گفتند؟

     مالیاتی که بر چای و قند شکر (برای تامین هزینه راه آهن) وضع شد، درآمدها را با شتاب بالا برد، اما به تورم انجامید. در حالی که مالیات وضع شده بر منسوجات پنبه ای، از تاثیر ناگوار کمتری بر افزایش قیمت مایحتاج عمومی و مواد پرمصرف، برخوردار بود؛ زیرا، هر چند که در بالا بردن درآمدها، از شتاب کمتری برخوردار بود، اما به عنوان یک صنعت جوان مورد حمایت دولت قرار داشت. در مورد انتخاب محل سر خط راه آهن، رضاشاه دچار «وطن دوستی» شده و جنبه های بازرگانی آنرا، در وهله دوم اهمیت قرار داده بود.

اگرچه راه آهن، به دولت تعلق داشت، اما زمینه فعالیت بخش خصوصی را هم در کار حمل و نقل فراهم کرد؛ که در دوران اشغال ایران توسط متفقین، قراردادهای زیادی با امریکا و انگلستان برای حمل کالا در ایران، بستند. قبلا بخش خصوصی تعداد زیادی کامیون را وارد بازار «پرکشش» حمل و نقل کرده بود. راهها توسعه یافته بود و راه آهن در کار حمل بار، با رقابت جدی کامیون داران روبرو شد.

چرا که در 15 شهر بزرگ ایران، از جمله در اصفهان، یزد، کرمان، شیراز، مشهد، تبریز، همدان و کرمانشاه، راه آهن وجود نداشت. فزون بر این راه آهن سرتاسری به مرز زمینی ایران و عراق (در خانقین سرخط راه آهن عراق)، مرز بازرگان با ترکیه (نزدیکترین سر خط در ارزالروم) مرز زاهدان با هند (یک سرخط برای راه آهن هند) و مرز با افغانستان (از طریق مشهد) وصل نمی شد. در عین حال، معافیت های تعرفه ای برای اتوبوس و کامیون های بیرون شهری در نظر گرفته شده و برای ترغیب بیشتر کامیون داران به حمل و نقل موتوری، هزینه های صدور جواز آن کاهش یافت.

آغاز زمامداری محمدرضاشاه

     «یکی از جنبه های متضاد اوضاع سیاسی در ایران، این است که آزادی همراه با اشغال کشور توسط دولتهای خارجی است، محمدرضاشاه در 17 ستپتامبر 1941 (26 شهریور 1320) مراسم تحلیف سلطنت را در مجلس شورای ملی به عمل آورد، در حالی که نیروهای روسی و انگلیسی هنوز در خاک ایران به سر می بردند. سوگندنامه شاه که در اصل سی و نه متمم قانون اساسی آمده است به شرح زیر است:

جدایی شاه و فوزیه

      داشتن یک همسر خوب ارزشمند است. ملکه فوزیه اهل «قاهره» و از نژاد مختلط ترک و آلبانی بود. بسیار زیبا بود و زیرکی چشمگیری داشت. اما تهران و دربار تهران را ناچیز می شمرد. تا سال 1941 (1320 شمسی) ثمره ازدواجشان فقط یک دختر دلبند (شهناز پهلوی، متولد 1319) بود و پسری نداشتند که چشم و چراغ خانواده سلطنتی باشد. چند سال گذشت اما خواهر پادشاه مصر نتوانست نه برای همسرش پسری به دنیا آورد، و نه خواهری برای شاهزاده شهناز. سرانجام (26 خرداد 1324) به قاهره رفت و هرگز به ایران باز نگشت. شاه و ملکه فوزیه در سال 1948 (27 آبان 1327) رسماً از هم جدا شدند.

موقعیت شاه در خانواده سلطنتی

      موقعیت شاه ـ تا حدی که به سایر اعضای خانواده سلطنتی مربوط می شد ـ دشوار بود. محبت طبیعی و وفاداری خانوادگی، غالبا در خانواده های سلطنتی بیشتر است زیرا دور از مردم زندگی می کنند، خاطرات مشترک دارند و بالاتر از همه، نگرانی های مشترک هم دارند. علاقه شاه به خانواده سلطنتی اش، رویاروی اضطراب او قرار می گرفت که ناشی از نافرمانی و اعمال نفوذ سایر اعضای خانواده سلطنتی بود. توانایی شاه برای کنترل خانواده سلطنتی تا این حد بود که توانست اعضای یک خانواده سلطنتی را که از لحظا خلق و خوی کاملا متفاوت بودند و اداره آنها دشوار بود، در تحت کنترل خود درآورد.

نقش شاه در سیاست ایران

     در حالی که جای چون و چرایی نیست که رضاشاه از قدرت «مطیع کردن و ترساندن دیگران، از راه محدود کردن خواسته هایشان برخوردار بود، اما فرزندش این نقص را داشت مانند «ریچارد» بر جای «اولیور» بر تخت نشسته بود.

…

شخصیت و تفکر دکتر مصدق

     «دکتر مصدق از طبقه شاهزادگان و اشراف برخاسته و خود از ملاکین بزرگ به شمار می رفت و جزء خانواده هزار فامیل بود که در دوره قاجار و پهلوی بر ایران حکومت کردند. بدیهی است که نمی توانست یک شخصیت انقلابی باشد و لذا نه از جهت جایگاه طبقاتی و نه از جهت تفکر سیاسی و اجتماعی نمی توان او را در ردیف افرادی چون میرزا کوچک خان، مدرس و یا آیت الله کاشانی قرار داد.

او جزء روشنفکرانی محسوب می شد که به پیروی از مشی لیبرالیسم در عین مخالفت با سلطنت استبدادی غایت آمالشان برقراری نظام سیاسی و اجتماعی غرب بخصوص نظامی پادشاهی مشروطه همانند انگلستان در ایران بود، کما اینکه خود او گفته بود: «پادشاهان مشروط جهان باید از پادشاه مشروطه مملکت اصلی تبعت کنند و آن پادشاه انگلستان است.»

اجرای کودتا در دو مرحله

     «کودتاگران طبق نقشه کارگردانان خود می بایست برنامه کودتا را در دو مرحله به اجرا بگذارند. در مرحله اول قرار بر این بود که اوباش و ماجراجویان و رجاله های حرفه ای و میدان دارها که قبلاً با پول، خود را به سردمداران غیرنظامی کودتا فروخته بودند بیرون ریخته و با فریاد زنده باد شاه، بر خیابانها و میدانهای عمده تهران مسلط شوند و بدنبال آنها نظامیان سربازان کودتاگر که از طرف امرا و سرهنگان رهبری می شدند با کلیه امکانات با تجهیزات و تانکها و خودروها و زره پوشهایی که در اختیار داشتند در حال پشتیبانی غیرنظامیان وارد صحنه عمل شوند.

…

قیام پانزده خرداد

     «قیام پانزده خرداد را بحق نقطه آغاز انقلاب اسلامی ایران نام نهاده اند. با این قیام اولین گام اساسی برای سرنگونی نظام سلطنتی و استقرار نظام جمهوری اسلامی برداشته شد و مهمتر از آن، ماهیت اسلامی و مردمی قیام و رهبری روحانیت رقم خورد. بعد از پانزده خرداد حرکتهای اصیل اسلامی خود را در سایه رهبری امام خمینی متحد یافتند و با کنار گذاشتن اختلاف نظرهای سطحی به ترویج یک شعار محوری یعنی استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی پرداختند. پس بی راه نیست اگر قیام پانزده خرداد را ریشه اصلی انقلاب اسلامی قلمداد نموده و با بررسی زمینه های بروز آن، منشا و پیامدها و نتایج آنرا کند و کاو کنیم.

     زمینه های بروز قیام پانزده خرداد را می توان در شش محور زیر دسته بندی نمود:

     1. فضای نسبتا باز سیاسی 42- 39 که با روی کار آمدن جان اف. کندی در امریکا به حکومت ایران تحمیل شد.

     2. فوت آیت الله العظمی بروجردی که از طرفی جسارت لازم را به دولت داد تا طرح هایی را که در زمان حیات رهبر بزرگ شیعیان جرات انجامش را نداشت، به اجرا بگذارد و از طرفی اکثریت مقلدان آیت الله العظمی بروجردی را به سوی مردی رهنمون کند که از شم سیاسی و شجاعت لازم برخوردار باشد.

     3. لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی

     4. اصلاحات ارضی

     5. انقلاب سفید

     6. حادثه دو فروردین سال 1342 یعنی یورش به اجتماع طلاب علوم دینی در فیضیه.

     کمتر از سه ماه بعد از حادثه مدرسه فیضیه، مامورن رژیم که شرایط جهانی را برای نشان دادن مشت آهنین مناسب دیده بودند، قیام مردم را که در اعتراض به دستگیری امام انجام گرفته بود به خاک و خون کشیدند. هر چند دولت در ابتدا کوشید تا زمینه محاکمه آیت الله العظمی خمینی را فراهم سازد، اما پشتیبانی علمای اسلام از وی دولت را از انجام این امر بازداشت و بالاخره رهبر قیام پانزده خرداد پس از چند ماه حصر خانگی به قم بازگشت و با این پیروزی، باعث شادمانی طرفداران خود شد.

     با اینکه شدت عمل رژیم باعث خاموشی بخشی از مردم و روحانیت شده بود، اما آیت الله العظمی خمینی همچنان در سخنرانیهای و اعلامیه های خود مردم را به پایداری در مقابل اقدامات غیرقانونی و ضداسلامی دولت تشویق می نمود تا اینکه پس از طرح کاپیتولاسیون و سخنرانی شدیداللحن و صدور اعلامیه مخالفت ایشان با کاپیتولاسیون، کماندوهای رژیم در شب سیزدهم آبان سال 1343 وی را دستگیر نموده و ابتدا به ترکیه و یک سال بعد به نجف تبعید کردند.

     هر چند برخی از تئوری پردازان اردوگاه کمونیسم و سرمایه داری ـ که اتفاقا هر دو در مخالفت با قیام پانزدهم خرداد همداستان بودند ـ کوشیدند تا خاستگاه اجتماعی و اقتصادی قیام را به بخشی از جامعه محدود نمایند، اما واقیعت این بود که اکثر اقشار مردم در این قیام شرکت نمودند و گرچه منشا فرهنگی قیام، مذهب تشیع و تعلیمات دین مبین اسلام بود، اما با وجود عدم همراهی برخی گروههای ملی، اغلب گروههای آزادیخواه کشور نیز با قیام همراه شدند.

     نتایج و پیامدهای قیام نیز در محورهای نتایج سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تا حدودی پیامدهای اقتصادی قابل تفکیک هستند. اما به طور خلاصه می توان چنین عنوان نمود که وجود برخی پیامدهای قیام خصوصا در بعد فرهنگی (جهانی)، در مجموع قیام پانزده خرداد با نهادینه نمودن فرهنگ شهادت و پیروی از روحانیت به موفقیت های برزگی دست یافت. برخی دیگر از دستاوردهای این قیام را می توان این گونه دسته بندی نمود:

…

بازگشت خمینی به ایران   

     «هنگامی که امام خمینی در 13 آبان 1343 با یک هواپیما به ترکیه تبعید شد ،شاه و آمریکا هرگز تصور نمی­کردند که او روزی پیروزمندانه به ایران بازگردد و رژیم پوسیده پهلوی را سرنگون کند. مقاله حاضر به بررسی ابعاد بازگشت امام و نقش مؤثر آن در تسریع حرکت انقلاب و کسب این پیروزی می­پردازد.

تصمیم امام(ره) به بازگشت

” مطمئن شدم که اینها می­خواهند توطئه ببینند…رفتن مرا،می­خواهند به تأخیر بیاندازند.لذا مصمم به بازگشت شدم.”

     امام خمینی(ره) در پاسخ دعوت بسیاری از روحانیون و شخصیتها که در بیانیه­های خود از وی می­خواستند به ایران بازگردند فرمودند:”من هر وقت مقتضی بدانم خودم به ایران خواهم رفت و رفتنم متوقف به دعوت کسی نیست،چه دعوت بشود یا نشود.”

     شرط امام برای بازگشت، به گفته خود وی این بود که احساس کند وجودش در ایران نفعش بیشتر است.لذا پس از خروج شاه در پیامی به خبرگزاری­ها فرمودند “بازگشت من در اولین فرصت مناسب انجام خواهد شد.”

منابع

1. تاریخ معاصر ایران نوشته پیتر آوری ترجذمه محمد رفیعی مهر آبادی جلد دوم
2. مصدق بر مسند حکومت / ناصر نجمی / 1377 / نشر پیکان

…

فهرست مطالب
نظم نوین رضا شاهی 1
علل مخالفت مصدق، تقی زاده و دولت آبادی با پادشاهی رضا خان 1
دستاوردهای مجلس دوره پنجم 4
تحولات مهم ایران در دوران سلطنت رضاشاه 9
تبدیل نام ماه های ترکی و عربی به فارسی 11
تغییر نظام آموزش و پرورش 12
تاسیس راه آهن دولتی 12
خانه ای که بر روی تورم بنا شد 14

تاثیر احداث راه آهن سرتاسری در تورم اقتصادی کشور و توسعه بخش حمل و نقل داخلی 14
استعفای رضاشاه 16
آغاز زمامداری محمدرضاشاه 19
جدایی شاه و فوزیه 23
موقعیت شاه در خانواده سلطنتی 23
نقش شاه در سیاست ایران 23
دشمنان و مخالفان شاه 25
شاه و قانون اساسی 27
فشار تبلیغاتی رژیم گذشته 28
سوءقصد به شاه 34

مصدق در دوره دیکتاتوری 37
ورود مجدد به عرصه سیاست 39
شخصیت و تفکر دکتر مصدق 45
مصدق و انگلیس 47
مصدق و امریکا 48
زمینه های کودتای 28 مرداد 50
28 مرداد 51
کودتای ننگین 28 مرداد و در هم شکسته شدن نهضت ملی ملت ایران 52

اجرای کودتا در دو مرحله 55
محاکمه دکتر مصدق در دادگاه نظامی 58
قیام پانزده خرداد 61
روز شمار قیام 70
کاپیتولاسیون و تبعید آیت الله العظمی خمینی 76
فرار شاه از ایران 82
بازگشت خمینی به ایران 87
پیروزی نهایی انقلاب اسلامی 94
منابع 109

مقاله فوق دارای صفحه مشخصات، شکل، فهرست مطالب و 109 صفحه متن (در قالب word ) با رعایت کامل صفحه بندی می باشد. همچنین فونت های کار شده برای متن مقاله B Nazanin(15) و برای تیترهای داخل مقاله B Titr می باشند.

قیمت این مقاله 10500 تومان می باشد، جهت پرداخت و دریافت کامل متن مقاله روی تصویر زیر کلیک کنید

مشاهده مقالات تاریخی

نوشته شده در 13 مرداد 1400