ساسانیان
منابع و مآخذ تاریخ ایران این دوران
کتیبه های شاهان ساسانی: کتیبه های سلاطین ساسانی عبارتند از:
- کتیبه حاجی آباد که مربوط به شاپور اول است (271-241 میلادی) که به دو زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی نوشته شده است و مرکب از 115 کلمه است.
- کتیبه اردشیر اول در نقش رستم که به پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی و یونانی نوشته شده است.
- کتیبه شاپور اول در نقش رجب که این کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی و یونانی نوشته شده است.
- دو کتیبه پهلوی ساسانی مربوط به شخصی که خود را کریتر هرمز می نامد که معنی این عبارت تاکنون درست روشن نشده است.
- کتیبه نرسی در بایکولی (محلی در سلیمانیه واقع در شمال قصر شیرین)که طولانی ترین کتیبه های شاهی است و به دو زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی نوشته شده است.
- کتیبه پهلوی ساسانی که به فرمان شاهپور دوم در طاق کوچک طاق بستان کنده شده است.
- کتیبه پهلوی ساسانی شاهپور سوم، این کتیبه در سمت چپ کتیبه شاهپور دوم در طاق کوچک طاق بستان کنده شده و این نیز حاوی نام و القاب شاهپور سوم و پدر و جد او است.
- در تخت جمشید دو کتیبه دیگر از شاهپور دوم باقی مانده است.
- کتیبه مهم دیگری در سالهای 1939-1936 توسط هیات باستانشناسی آمریکایی در محل نقش رستم کشف شد که به زبانهای پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و یونانی نوشته شده است، مطالب آن حاکی از پیروزی شاهپور اول در سه جنگ با رومیان است، این کتیبه یکی از اسناد مهم تـاریخ سیاسی عصر ساسانی محسوب می شود زیرا گذشته از غلبه شاهپور بر رومیهـــا حاوی مطالبی است که مرزهای آن روزی ایران را مشخص می کند.
سکه های ساسانیان
سکه های پهلوی ساسانی برای فهم تاریخ این زمان دارای اهمیت فراوان است، هم اکنون در روسیه چندین مجموعه از سکه های سلاطین ساسانی وجود دارد، می توان گفت که بزرگترین مجموعه سکه های عصر ساسانی در موزه بریتانیا است.
اوستا
کتاب مقدس دین زردشت اوستا است، اوستایی که در زمان هخامنشیان وجود داشته مطابق عقیده بعضی از محققین توسط اسکندر سوخته شده است، بعدها نسخه دیگری در آن در محلی دیگر بدست یونانیان افتاد که از قسمتهای علمی آن آنچه را که بر علم طب و نجوم ارتباط داشت به یونانی ترجمه کردند.
نخستین بار بلاش اولین پادشاه اشکانی امر بجمع آوری اوستا کرد، بعدها در زمان سلطنت اردشیر اول تنسر نامی که هیبربدان هیبربد بوده است آن را مرتب ساخت، پس از آن در زمان سلطنت شاهپور اول آنچه را که از اوستا راجع به علم طب و ستاره شناسی و فلسفه و جغرفیا برداشته بودند دوباره جمع آوری کرده و بدان افزودند که مشتمل بر 21 نسک از نظر موضوع به 3 قسمت به شرح زیر تقسیم می شود:
- گاتها، که حاوی اصول تعلیمات عالی روحانی است.
- داتیک که موضوع آن بحث در شرایع است.
- هاتک مانسریک که مشتمل است بر تعالیمی که مشترک بین قسمت اول و دوم است.
اوستای امروزی بر 5 قسمت بشرح زیر تقسیم می شود:
- یسنه: که حاوی آداب مذهبی است.
- ویسپرد: که به معنی همه چیزها است، که متمم یسته و راجع به آداب عبادت است و مشتمل بر 27-23 فصل است.
- وندیداد: به معنی قانون صد دیو است حاوی مطالبی است مربوط به خلقت عالم و قواعد تزکیه نفس.
- یشت: به معنی جشن مذهبی است مشتمل بر سرودهاییکه مربوط به امشاسپنتان ویزتها است.
- خرده اوستا: این کتاب به معنی اوستای کوچکی است که کتاب دعا محسوب می شود.
تقریبا می توان گفت تمام کتابهای زردشتی که صرفا جنبه دینی دارند و بزبان پهلوی نوشته شده اند تالیف آنها مربوط به دوره های بعد از انقراض سلسله ساسانی است.
کتابهاییکه به دوره ساسانی منسوبند به دو دسته تقسیم می شوند:
یکی کتابهای مذهبی که مشتمل بر ترجمه ها و تفاسیر اوستا است و دیگری کتابهای غیر مذهبی که مشتمل بر انواع علوم و ادبیات از جمله نجوم و ریاضیات و تاریخ و طب و مسائل سیاسی و نظامی و حکومت علمی و اخلاقی و فن موسیقی است که از این آثـار آنچه را به عربی ترجمه کرده اند یا ترجمه آنها باقی مانده است یا اصل و ترجمه آن در دست است ولی بعضی از کتابها هم اصلشان از بین رفته و هم ترجمه آنها.
منابع ایران تاریخ ساسانی
از نظر موضوع، کتابهای پهلوی را که از گزند روزگار مصون مانده و به روزگار ما رسیده است می توان به سه قسمت به شرح ذیل تقسیم کرد:
الف) ترجمه های پهلوی متون اوستا
ب) متون پهلوی در مسائل دینی
ج) متون پهلوی غیر دینی
ترجمه های متون اوستا عبارتند از:
- وندیداد
- یستا
- نیرنگستان
- ویشتاسب یشت
- ویسپرد
- اوهرمزد یشت
- بهرام یشت
- سیروچک کوچک
- سیروچک بزرگ
- خورشید نیایش
- خورشید یشت
- ماه پشت
- قطعه ای از یشت
- ماه نیایش
محتوای رسالات مذکور مربوط به اعمال سی روز و نیایش خورشید و ماه و مانند آنها است متون پهلوی در مسائل دینی عبارتند از:
- دینکرت: به معنی اعمال دین است، فقط از باب سوم تا نهم این کتاب در دست است.
- بندهشن: مندرجات بعضی از قسمتهای اوستا که از بین رفته در این کتاب نقل شده، مهمترین فصل آن فصل هفدهم است که حاوی مطالبی درباره آغاز آفرینش است.
- داستان دینیک: حاوی مطالبی درباره داوریهای دینی است، این کتاب یکی از مشکلترین متون پهلوی است.
- تفسیر وندیداد پهلوی: که در آن پرسشهایی مطرح شده آنگاه پاسخهایی با استناد به اوستا داده می شود.
- روایات: حاوی مطالب مختلفی از جمله: ارزش مراسم، کیفرگناه، روزه، مراسم آتش و غیره است.
- شکند گمانیک ویچار: این کتاب مشتمل است بر مسائل مربوط به رفع شبهه در امور دینی، این کتاب یکی از مهمترین آثار فلسفی ادبیات دینی پهلوی است.
- شایست و ناشایست: حاوی مطالب مختلفی از جمله گناه، ثواب و غیره.
- ارته و یرافنامک: این کتاب از این جهت جالب توجه است که هرج و مرج اوضاع مادی و مذهبی ایران را که بر اثر حمله اسکندر پیش آمده بود و نیز احیاء مذهب زردشت را که توسط ساسانیان در قرن سوم میلادی تحقق یافته بود بیان می کند.
- جاماسب نامک: مشتمل است بر پاسخهای جاماسب به پرسشهای شاه گشتاسب، همچنین حاوی مطالب تاریخی است مانند تاریخ گذشتگان از کیومرث تاکی سهراسب.
- بهمن یشت: مشتمل است بر پیشگویی آینده ملت ایران و دین زردشت.
- پرسشها و پاسخهای اوستا: مشتمل است بر 580 پرسش و پاسخ که از اوستا اقتباش شده است.
- یادگار بزرگمهر: مشتمل است بر پندهایی که منسوب به بزرگمهر است.
- پند نامک زردشت: مشتمل است بر پندهای یک نفر روحانی بنام زردشت.
- ماتیکان گجستک ابالش: مشتمل است بر افسانه های جالب توجه و اساطیر مربوط به پادشاهان داستانی ایران.
- ماتیکان سی روج: از اعمال مناسب هر روز ماه گفتگو می کند.
- ماتیکان هفت امشاسپنتان: مشتمل است بر شرح امشاسپنتان هفت گانه.
- پندهایی به مزدیسنا: مشتمل است بر مطالبی درباره تکالیف دینی.
- اندرز به بهدنیان: حاوی مطالبی است مبنی بر تکالیف روزانه.
- خصوصیات مرد خوشبخت: مشتمل است بر شرح مشخصات یک مرد خوشبخت.
- آفرین هفت امشاسپند: حاوی مطالبی درباره ستایش امشاسپندان است.
- آموزش پسر توسط پدر: حاوی مطالبی است درباره علت بستن کمربند مقدس.
- ستایش درون: مشتمل است بر مطالب مختلفی از قبیل دعوت به صرف نان قندی مقدس و غیره.
- اندرز خسرو کواتان: مشتمل بر اندرزهایی است که انوشیروان (578-531 ب.م) قبل از مرگ به ملت خود داده است.
- پنج خواسته روحانیون و ده پند: حاوی پندها ایست که روحانیون ضمن آنها مردم را به دادن شرافت و پاکی دعوت کرده اند.
متون پهلوی غیری دینی
متون پهلوی غیر دینی عبارتند از:
- ماتیکان هزار دستان (قانون مدنی پارسیان در عهد ساسانی): حاوی مطالب گوناگونی است.
- کارنامک ارتخشیر پاپکان: این کتاب یک داستان تاریخی است و حاوی مطالبی است مشعر بر وضع ایران بعد از درگذشت اسکندر و چگونگی تاسیس سلسله ساسانی توسط اردشیر پاپکان در این کتاب اطلاعات پرارزشی درباره پیدایش مناسبات ملوک الطوایفی در ایران می توان یافت نویسنده معاصر ایران مرحوم صادق هدایت این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.
- یادگار زریران: حاوی مطالبی است متنی بر جنگ بین ارجاسب و گشتاسب که در این جنگ دینی ایرانیان سرانجام پیروز شدند.
- خسرو کواتان و پسری (خسرو پسرقباد): محتوای کتاب چنین است: جوانی که به خانواده نجبا بستگی داشت برای خسرو حکایت می کند که پدر خود را از دست داده است و تهی دست گشته و وی یگانه پسر مادرش می باشد که در رشته های مختلف آموزش یافته است، سپس از پادشاه تقاضا کرد که او را آزمایش کند و به تمام سوالات شاه پاسخ درست داد، این اثر در دو روایت وجود دارد یکی به زبان پهلوی است و دیگری مبتنی است به عربی که از متن پارسی میانه آن ترجمه شده است، با وجود اینکه مطالب آن زیاد مفصل نیست لیکن به علت اینکه شامل اطلاعات گرانبهایی درباره فراورده های ایران در دوران ساسانی است و همچنین در آن از مناطقی نام برده شده که محصولات آن مناطق به پایتخت ارسال می شده به همین جهت نیز متضمن فواید بسیار است.
- فرهنگ پهلویک: دارای 1300 لغت پهلوی است، در این کتاب لغتها بر حسب موضوع آنها دقیقا دسته بندی شده اند، بطور کلی بایستی توجه داشت که در این لغت نامه لغات پهلوی همراه هزوارش آنها نوشته شده است.
- آئین نامه نوشتن: حاوی مطالبی است درباره طرز نگارش نامه به مقامات مختلف.
- شهرهای ایران: در این اثر از 110 شهر بحث شده است، دقیقترین چاپ آن توسط مارکوات صورت گرفت، بطوریکه از مندرجاتش بر می آید نیمی از شهرها طی چهار سده فرمانروایی ساسانیان بنا شده اند، تعیین محل دقیق بسیاری از شهرها دشوار است با این همه منبع بسیار مفیدی است که اطلاعات گرانبهایی درباره چگونگی شهرهای ایران در دوران ساسانیان در اختیار ما می گذارد.
- چترنگ نامک یا کتاب شطرنج: در این اثر چنین آمده که پادشاه هند شطرنج را با هدایایی نزد انوشیروان فرستاد و از او خواست یا چگونگی آنرا کشف کند یا باجی بپردازد، بزرگمهر وزیر انوشیروان آنرا کشف کرد، در مقابل نرد را اختراع کرد و با هدایایی تحت همان شرایط آنرا نزد پادشاه هندوان فرستاد که پس از چهل روز از حل آن درماندند و به ناچار مجبور به پرداخت باج گردیدند.
- درخت آسوریک: موضوع آن مناظره ایست بین درختی که در آشور روئیده و یک بز، درباره اینکه کدامیک از آنها مفیدتر هستند.
- عجایب سرزمین سکستان: مشتمل است بر اسامی چند ایالت، از جمله سیستان و هیرمند. در خاتمه این بحث باید توجه داشت که تالیفات مهم پهلوی به دست ما نرسیده فقط از آثار مولفان ایرانی و عرب قرون اولیه هجری از آنها نقل یا استفاده کرده اند، یکی از تصانیف مهم پهلوی اخبار درباری است بنام خوتای نامک (خداینامه) که در آثار مورخان عرب از آن بنام سیر الملوک نام برده شده است، این مقفع آنرا در اواخر قرن دوم هجری بعربی ترجمه کرد متاسفانه این ترجمه مفقود گشته است. یکی دیگر از کتابهایی که مفقود گشته دین نامک است (کتاب دستورها) که مشتمل بر مطالبی درباره مملکت داری است، یکی از مآخذ مهم برای مطالعه وضع دستگاه داخلی دولت ساسانیان متن نامه تنسر به پادشاه طبرستان است که به وسیله این مقفع بعربی ترجمه شده است ولیکن اصل عربی آن از بین رفته است فقط خلاصه ای از متن فارسی آن که از عربی ترجمه شده و به وسیله ابن اسفندیار در مقدمه تاریخ طبرستان نقل گردیده وجود دارد، بطور کلی بایستی به این نکته توجه کرد که چون آثار پهلوی در اواخر دوران سلسله ساسانی نوشته شده است تا حد زیادی بیان کننده اوضاع اجتماعی ایران در دوره مورد بحث است.
منابع غیر ایرانی تاریخ ساسانیان
الف) منابع یونانی و لاتینی
نباید از نظر دور داشت که در این زمان باز هم از نویسندگان غربی آثار پر ارزشی درباره تاریخ ایران در دوره ساسانیان باقیمانده است، که اینک به نحو اختصار بشرح حال و ذکر آنها می پردازیم:
آمین مارسل Ammien Marcellin: آمین مارسلن در سال 330 میلادی در انطاکیه سوریه بدنیا آمد و در 400 میلادی درگذشت، معروفترین اثرش تاریخ روم است که شامل وقایع آن سرزمین از سال 352-96 میلادی است، او این کتاب را در 31 مجلد نوشت لیکن به مرور زمان 13 کتاب اول مفقود گردیده است، مورخ مذکور با یولیان امپراتور روم معاصر بوده است و در بیشتر سفرهای جنگی امپراتور با ایرانیان و اقوام دیگر شرکت داشته است و شرح زندگی ای از وقایع سالهای 393-378 میلادی را به زبان لاتین از خود باقی گذاشته است، از آثار این مورخ برای این دوره از تاریخ ایران هم می توان استفاده کرد.
پروکوپ Procop: پروکوپ در آغاز قرن پنجم میلادی در بیزانس بدنیا آمد و در حدود سال 560 میلادی درگذشت، مدتی سمت منشیگری بیلیزار سردار معروف بیزانس را بعهده داشت و در جنگهاییکه این سردار با گتها و اندالها و ایرانیها کرد پروکوپ همراه وی بود، دو کتاب از آثار او مربوط به جنگهای بیزانس با ایران است در این آثار اطلاعات سودمندی از دوران سلطنت قباد اول و نهضت مزدکیان می توان یافت.
آگاتی اسکولاستیک Agathi Ascholastika: آگاتی اسکولاستیک تحقیقات پروکوپ را تعقیب کرد اثر وی از این جهت دارای ارزش است که علاوه بر استفاده از منابع دیگر از بایگانی سلاطین ساسانی که در تیسفون وجود داشته نیز استفاده کرده است.
فئوفیلاکت سیموکات: فئوفیلاکت سیموکات یکی دیگر از مورخانی است که در ارتباط با سلسله ساسانی اثری از خود باقی گذاشته است، موضوع اصلی کتاب وی را مناسبات ایران و بیزانس در اواخر سده ششم میلادی تشکیل می دهد، این مولف یونانی اطلاعات زیادی درباره تشکیلات داخلی ایران داشته او اطلاعاتی بدست می دهد که آنها را در منابع دیگر نمی توان یافت.
دیون کاسیوس Dion Cassius: دیون کاسیوس در حدود سال 235 میلادی درگذشته در تالیف معروف خود که به تاریخ روم معروف است مطالبی درباره تشکیل سلسله ساسانی نوشته است.
دکـزی پوس آتنی Dexippo.D Athenes: این مورخ که در نیمـه قـرن سوم میــلادی می زیسته اطلاعات مفیدی درباره دوران اولیه سلسله ساسانی در تاریخ خود بدست می دهد.
لاکتانتیوس فیمرمیانوس Lactantius Firmiannus: لاکتانتیوس فیمرمیانوس گویا در نیمه دوم قرن سوم میلادی می زیسته و در کتاب خود مطالبی مبالغه آمیز راجع به سخت گیریهای شاهپور اول نسبت به والرین امپراتور روم نوشته است.
مالالاس Malalas: مالالاس قرن ششم میلادی، در کتاب وی اطلاعات مفیدی درباره فرقه مزدک می توان یافت.
مناندر پروتکتور Menander Protector: وقایع سالهای 582-558 میلادی یعنی اواخر سلسله ساسانی توسط این مورخ ذکر شده است.
تئوفان: برای کسب اطلاعات از رویدادهای زمان خسرو پرویز و جانشینان او تاریخ تئوفان (متوفی به سال 818 میلادی) یکی از منابع مهم و سودمند است. ضمنا در آثار نویسندگان متاخر بیزانسی از جمله نیک فروس Nikephoros (قرن نهم میلادی) و کدرنوس Kedernos (قرن یازدهم میلادی) و زوناراس Zonaras و گلوگاس Glokas مطالب سودمندی درباره سلسله ساسانی می توان یافت.
ب) منابع ارمنی:
برای کسب اطلاعات بیشتر از حوادث تاریخی سلسله ساسانیان از اسناد و مدارک نویسندگان ارمنی نیز بایستی استفاده کرد، زیرا تاریخ ارمنستان در آغاز قرون وسطی با تاریخ ایران ارتباط زیادی داشته است، از میان مولفان قرون پنجم و ششم و هفتم میلادی آثار نویسندگان زیر را باید مورد توجه قرار داد:
سئبوس Sebeos: سئبوس در قرن هفتم میلادی می زیست تالیف وی تاریخ هراکلی نام داشته است که مشتمل بر سه بخش زیر بوده است:
بخش اول حاوی روایات ارمنی است، بخش دوم مشتمل است بر فهرست اسامی سلاطین ارمنستان و ایران و یونان و بخش سوم شامل اطلاعاتی درباره خسرو پرویز و جانشینان او است، چون نویسنده خود معاصر وقایع آن زمان بوده بهمین مناسبت می توان به مندرجات این کتاب زیاد اعتماد کرد.
موسی خورن: موسی خورن نویسنده ارمنی است گویا در اوایل قرن پنجم میلادی می زیسته، اثر معروف وی در اروپا به نام جغرفیای موسی خورنی معروف شده است، اهمیت این کتاب برای سلسله ساسانی مخصوصا سالهای اخیر این سلسله است.
مورخان دیگر ارمنی عبارتند از:
فاوست بوزاند (بوزنتی) Favst: فاوست وقایع بین سالهای 388-475 میلادی را شرح داده است.
یگیشه Yeguishe: مولف تاریخ ارمنستان است که حاوی رویدادهای سالهای 385-320 میلادی است، این اثر از لحاظ ارتباط با وقایع تاریخ ایران در قرن چهارم میلادی حائز اهمیت زیادی است.
لازارپارپ Lazarpapb: لازارپارپ مولف تاریخ ارمنستان است که مشتمل است بر حوادث سالهای 485-388 میلادی، نویسنده مذکور در تعریف این کتاب کمال بیطرفی را از خود نشان داده است.
یزنیک Yeznik: اثر معروف این مورخ به رد فرقه هااشتهار دارد و حاوی مطالبی درباره زردشتیان آن زمان است.
وارداپت Vardapet: این نویسنده ضمن تاریخ خود وقایع سالهای 450-439 میلادی را نوشته است، هر چند مطالب این کتاب را از روی تعصب نوشته است معذالک برای فهم اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران آن زمان یکی از منابع سودمند است.
ج) منابع سریانی:
بایستی در نظر داشت که چون ساکنین سوریه در سرزمینهایی که به ایران و روم شرقی سکونت داشتند بهمین علت آثاری را که در ارتباط وقایع تاریخ ایران و روم تالیف کرده اند دارای اهمیت زیاد و حاوی مطالب سودمندند از جمله:
تاریخ منسوب به استیلیت است که تقریبا در سال 518 میلادی در ادس (الرها) پایان یافته، این کتاب یکی از منابع مفید تاریخ ساسانیان است.
دیگر تاریخ الیاس نصیبینی است که در سال 1008 میلادی تالیف شده است، این کتاب در مقدمه دارای جدولی است که حاوی سنوات اهل سلاطین ساسانی است، ضمنا برای کسب اطلاع از تاریخ نصرانیت در ایران عهد ساسانی می توان از کتاب حکام تالیف طوماس دومرگان که مشتمل است بر روابط فرقه نستوری با پادشاه ایران استفاده کرد، دیگر کتابهای دینی است که توسط سریانیان نوشته شده است، مانند رساله آفراآت Afraat که بخوبی وضع عیسویان ایران را در عهد ساسانیان روشن میکند، همچنین از تاریخ زندگی اسقفهای نستوری مانند ماربهای اول Marbaha و دنحا Denha و رساله هایی که چندین بحث و مناظره علیه مذهب زردشتی دارد می تواند مطالب سودمندی درباره تمدن و فرهنگ ایران زمان ساسانی بدست آورد.
هـ) منابع چینی:
اهمیت منابع چینی این دوره کمتر از دوره قبل است در سفرنامه یکی از بودائیان تارک دنیا بنام هیوئن تسییانگ Hiuen Tessiang که از سال 630-629 میلادی در آسیای مرکزی اقامت داشته است، هر چند که شخصا ایران را ندیده لیکن مسموعات خود را به طور اختصار درباره ایران نگاشته است.
تذکر این نکته لازم است در مآخذ و منابع مختلفی که از آنها بحث شد این عیب بزرگ و کلی وجود دارد که در اکثر آنها ذکر تاریخ و اسامی افراد و نام مکانها دقیقا ضبط نشده است.
فهرست مطالب تاریخی 
نوشته شده در 17 مرداد 1400