چگونه توانستم خشم دانش آموزم را کنترل کنم

«خشم دانش آموزم»

چکیده اقدام پژوهی

     برای گردآوری اطلاعات روش های متعددی وجود دارد با توجه به موضوع پژوهش به نظر می رسد که ما مجبوریم از چند روش ترکیبی برای جمع آوری اطلاعات استفاده کنیم، در این پژوهش روش های مشاهده، مشاهده مشارکتی و مصاحبه را انتخاب نمودم.

     برای کاهش حسادت، شرکت دادن فرد در گروه و احساس مسؤلیت فرد نسبت به گروه ایجاد می گردد و از والدین فرد خواسته می شود که بین فرزندان تبعیض قائل نشوند و رفتارشان نسبت به فرد ملایم گردد. برای پرخاشگری و لجبازی از والدین زهرا خواسته می شود که بین فرزندان تبعیض نشود و با فرزندان خود با مهربانی رفتار کنند و ویژگی های مثبت فرزند خود را با تشویق تقویت کنند تا فرزند دچار کمبود محبت نگردد. به نظر می رسد یکی از علت های اساسی پرخاشگری و لج بازی، تبعیض و کمبود محبت است و به فرزند خود برچسب های مثبت بزنند تا کودک باور کند که واقعاً دارای ویژگی های مثبت است.

مقدمه

     اختلالات رفتاری دانش آموزان از جمله پرخاشگری یکی از مسائلی است که معمولاً معلمان با آن مواجه هستند. یکی از عوامل بازدارنده در امر تحصیل، اختلالات رفتاری می باشد. معلمان در برابر اختلالات رفتاری به شکل های متفاوتی از خود عکس العمل نشان می دهند. برخی از معلمان آنان را به شدت سرکوب می کنند، بعضی از معلمان در مقابل آنان کوتاه می آیند، بعضی دیگر آنان را به حال خود رها می کنند.

اما واقعیت این است که در این حالت مشکل ادامه خواهد یافت و مشکلات دیگری به دنبال خواهد آورد. به نظر می رسد راه منطقی این است که وقتی مشکلی در کلاس پیش می آید، بهتر است ابتدا آن مشکل شناسایی شود سپس آن مشکل به صورت علمی مورد بررسی قرار گیرد؛ بعد از آن راه حل هایی جهت رفع مشکل پیدا کرده و به صورت علمی آن مشکل رفع گردد.

توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله

     در سال تحصیلی 95-94 در پایه اول مشغول به خدمت شدم. معمولاً برای آشنایی بیشتر با وضعیت یادگیری و هوشی و وضعیت جسمانی بچه ها، پرونده های آنان را مورد مطالعه قرار می دهم و در دفتر جداگانه ای می نویسم. همچنین در چند روز اول ساعت با دقت همه ی بچه ها را زیر نظر می گیرم. در همان چند روز اول متوجه شلوغی و پرخاشگری زهرا شدم.

     همان روز اول از بچه ها خواستم خودشان را معرفی نمایند، وقتی نوبت به زهرا رسید دیدم دختری با صدایی بلند و غیر عادی خودش را معرفی کرد. در روزهای بعد متوجه شدم که او بچه ها را مسخره می کرد یا با او دعوا می کرد، گاهی بی دلیل به بچه ها درگیر می شد و آنان را زخمی می کرد. برای اینکه بیشتر با او آشنا شوم، رفتارهای او را زیر نظر گرفتم همچنین با معاون مدرسه در مورد زهرا صحبت کردم و از آنها توضیح خواستم، آنها نیز به رفتارهای او از جمله شلوغی، اذیت کردن، بی حوصلگی، لجبازی، تنبلی او اشاره کردند.

مادر زهرا را به مدرسه دعوت کردم؛ مادر او زنی کم سن و سال بود و با بی خیالی به رفتارهای زهرا نگاه می کرد، ضمناً مادر زهرا تذکر داد که وقتی هوا سرد است زنگ تفریح زهرا بیرون نرود چون دچار سردرد می شود. از او پرسیدم رفتار و اخلاق زهرا در خانه چطور است؟

او گفت: خانم او خیلی بد اخلاق است و برادر کوچکش را می زند، حرف گوش نمی دهد، از دست او خسته شده ام. از او خواستم تا همکاری لازم را در مورد اصلاح رفتار دخترش با ما بکند امّا متوجه شدم که او تمایلی به آمدن به مدرسه ندارد، متوجه شدم که نمی توانم به کمک او امیدوار باشم. با توجه به اطلاعات به دست آمده سؤالات زیر برای رفع مشکل زهرا در ذهن من ایجاد گردید:

1- آیا سردرد زهرا موجب اختلال رفتاری او شده است؟

2- آیا سردرد زهرا ناشی از فشارهای روانی است؟

3- آیا تربیت غلط زهرا موجب اختلال رفتاری او شده است؟

4- آیا به خاطر روابط غلط با زهرا او دچار خود پنداری منفی از خود شده است؟

5- آیا زهرا دچار کمبود محبت شده است؟

6- آیا زهرا با رفتارهای خود می خواهد دیگران را به خود متوجه کند؟

7- چه راه حل هایی برای مشکل او وجود دارد؟

8- من چگونه خود را تغییر دهم که مورد قبول زهرا باشم؟

گردآوری اطلاعات شواهد 1

     برای گردآوری اطلاعات روش های متعددی وجود دارد، با توجه به موضوع پژوهش به نظر می رسد که مجبور باشیم از چند روش به صورت ترکیبی برای جمع آوری اطلاعات استفاده کنیم. در این روش، روش های مشاهده و مصاحبه را انتخاب کردم.

از طریق مشاهده رفتارهای زهرا را زیر نظر گرفتم و اطلاعات لازم در مورد زهرا به دست می آمد و از طریق مشاهده مشارکتی تغییراتی که در نتیجه ارتباط با من ایجاد می گردد و تأثیراتی که متغیرها به او می گذشت مورد مشاهده قرار گرفت و از طریق مصاحبه اطلاعات لازم در مورد سابقه بیماری زهرا از مادر زهرا به دست می آمد. به نظر می رسد ما هر چه بیشتر با خصوصیات اخلاقی و رفتاری او آشنا شدیم تا بتوانیم مشکلات زهرا را حل کنیم.

ابتدا وقتی برای اولین بار به کلاس رفتم از فراگیران خواستم خودشان را معرفی کنند، وقتی به زهرا رسیدم دیدم دانش آموزی با صدای بلند بلند خود را معرفی کرد به طوری که با این کار دیگر دانش آموزان را متوجه خود ساخت. در مشاهدات بعدی بچه ها را مسخره می کرد، گاهی می گفت من حوصله ندارم سرو صدا نکنید. زهرا با دیگر دانش آموزان دعوا می کرد و بچه ها از او شکایت می کردند. زهرا نظم کلاس را به هم می زد و  در این محیط آموزش ممکن نبود.

از مادر او پرسیدم رفتار او در منزل چگونه است؟ او گفت که خانم ما  از دست او خسته شده ایم، به حرف های ما گوش نمی دهد، بد اخلاق است و برادر کوچکش را می زند، به درسش توجه نمی کند. ناگهان از ذهنم خطور کرد که این بچه تقصیری ندارد بلکه روابط غلط خانوادگی زهرا، او را به این شکل بار آورده است در واقع او دارای مشکل رفتاری است که باید حل شود.

ابتدا مسله را با یکی از اساتید دانشگاه در میان گذاشتم و او راهنمایی های لازم را جهت حل مشکل ارائه نمود. کتاب های روان شناسی اختلال های رفتاری را مطالعه کردم تا ببینم مشکل را چگونه می توان حل کرد. اطلاعات به دست آمده از مشاهدات

1- زهرا دانش آموزان را مسخره می کند

2- زهرا هر روز با دانش آموزان دعوا می کند

3- زهرا سر درد می گرفت

4- زهرا در خانه و مدرسه بد اخلاق است

5- زهرا از نظر درسی ضعیف است

6- زهرا بی حوصله است

7- روابط والدین با رویه غلط بوده است

8- زهرا بهداشت فردی را رعایت نمی کند

     یکی از مشکلات مدارس ما کمک نکردن به دانش آموزان مشکل دار است متأسفانه مدارس به جای آنکه آماده کمک به کسانی که مشکل درسی و رفتاری دارند باشند بیشتر آنان را از خود می رانند و حالت دفعی از خود نشان می دهند اغلب مدارس به دنبال دانش آموزی قوی و با نمرات بالا هستند و بیشتر مواقع به تشویق آنها می پردازند در مقابل دانش آموزان به ظاهر ضعیف مورد بی مهری قرار می گیرند و به طور ناخواسته آنها را رها می کنند (مسیر کمالی 1379 ص 74)

تجزیه و تحلیل و تفسیرها

     زهرا با صدای بلند خود را معرفی می کند دیگران را مسخره می کند گاهی عصبانی می شود سر درد می گیرد- لجبازی می کند- مزاحمت ایجاد می کند- زهرا بد اخلاق است – از نظر درسی ضعیف است بی حوصله است بهداشت فردی را رعایت نمی کند- بی دلیل با بچه ها دعوا می کند.

     با بررسی رفتارهای زهرا این سوال ایجاد گردید که چرا زهرا این چنین می کند؟ هدف زهرا از این کارها چیست؟ زهرا با این کارها می خواهد چه بگوید؟ چه علتی باعث شده که زهرا خو را به این صورت مطرح کند؟ به نظر می رسد که او در موقعیت های مختلف از خود رفتارهای نا به هنجار نشان می دهد. طبق تحقیقات نشان می دهد که با کودک باید به ملایمت و محبت رفتار کرد و نباید دانش آموزان را تنبیه کرد.

واقعیت این است که خودم گیر کرده بودم که چه کار کنم، چند بار او را نزد مدیر و معاون مدرسه فرستادم مادرش را به مدرسه خواستم- چندین بار تذکر دادم ولی هیچ اثری نداشت. از مشاورین و معلمین راهنمایی خواستم، به دنبال کتاب های روان شناسی رفتم، با صحبتی که با مادر زهرا داشتم فهمیدم والدین زهرا با او بد رفتاری می کنند و به خواسته های او توجهی نمی کنند. وقتی برادر زهرا به دنیا آمد، والدین با برادرش سرگرم شده اند و او را فراموش کرده اند؛

بنابراین زهرا مورد بی مهری والدین قرار گرفته است، در نتیجه زهرا به خاطر ناکامی در جلب محبت مجبور شده است به پرخاشگری و لجبازی دست بزند و این عمل او دوباره روابط والدین را با او تیره تر کرده است و در نتیجه به زهرا برچسب منفی زده شده است؛ به این ترتیب یک کودک به یک فرد پرخاشگر تبدیل شده است.

وقتی چنین کودکانی به مدرسه می روند در مدرسه نیز مورد بی مهری اولیاءِ مدرسه قرار می گیرند و بیشتر سعی می کنند از دست چنین دانش آموزی خلاص شوند و در نهایت علاوه بر مشکلات فردی، مشکلات اجتماعی نیز پیدا می کنند.

     به این ترتیب برای حل مشکل باید از یک جایی آغاز می کردم تا با ایشان بتوانم رابطه دوستی برقرار کنم تا به او بفهمانم که از نظر من مورد احترام است اولین قدم برای پیدا کردن ویژگی های مثبت زهرا بود من با مطالعه کتاب های روان شناسی و راهنمایی همکاران و اساتید دانشگاه فهمیدم که ابتدا باید نگرش زهرا را نسبت به خود و معلم و والدین او تغییر دهم برای این کار باید نکات مثبت زهرا را پیدا می کردم و تغییر نگرش را از نقاط قوت او شروع می کردم.

زهرا به خاطر اینکه بعد از او برادرش به دنیا آمده بود و والدینش از روی نا آگاهی به او بی توجه شده بودند و زهرا برای جلب توجه والدین رفتارهای نا بهنجار را پیشه ساخته است و به همین خاطر اولین کاری که انجام دادم او را به عنوان سرگروه یکی از گروه ها انتخاب کردم اما اعضای گروه زهرا از این کار من ناراحت شدند و می گفتند که زهرا آنها را اذیت خواهد کرد.

من اعضای گروه را قانع کردم و گفتم اتفاقاً فکر می کنم که زهرا شایستگی سرگروهی را دارد من می خواستم احساس مسولیت و همکاری را در زهرا شکوفا کنم ولی زهرا با اعضای گروه درگیر بود ولی من آنها را به آرامش دعوت می کردم، با مادر زهرا هم صحبت کردم و از او خواستم که بین فرزندان فرق نگذارند و به زهرا بیشتر توجه و محبت کند و با او بد رفتاری نکند و چون صدای بلندی داشت از او می خواستم که لغات پای تخته را بلند برای بچه ها بخواند و اگر رفتار خوبی از او سر می زد اورا مورد تشویق قرار می دادم تا رفتارهای مثبت او تقویت شود.

درس ریاضی او نسبتاً بهتر شد، رفته رفته رفتارهای منفی او کاهش می یافت و درسش نیز بهتر می شد به همین علت او را مبصر کلاس کردم، زهرا از این کار من خیلی خوشحال شد به روی خود نیاوردم بعد از چند روز به طور خصوصی از زهرا در مورد سر دردش پرسیدم او گفت سر دردش خوب شده است و به این ترتیب با تشویق به موقع، توجه زیاد و رها نکردن دانش آموز به حال خود، محبت کردن به دانش آموزان جهت ایجاد نگرش مثبت به دیگران، تقویت نکات مثبت جهت تغییر نگرش نسبت به خود،

ایجاد انگیزه با دادن جایزه جهت تقویت درسی، استفاده از والدین جهت تغییر رفتار خود نسبت به زهرا و مسولیت دادن جهت تقویت نکات مثبت و صبر و حوصله نسبت به او باعث گردید که رفتارهای او تا حد زیادی بهبود یابد.

انتخاب راه جدید به صورت موقت

     برای رفع اختلالات رفتاری ابتدا بهتر است علل اختلالات مشخص شود تا راه حل هایی جهت بهبود اختلالات رفتاری تعیین گردد، با توجه به سوابق خانوادگی زهرا به خاطر فرزند دوم زهرا مورد بی توجهی والدین قرار گرفته است و زهرا از این کار والدین دچار نارضایتی شده و نسبت به آنان احساس خصومت کرده است و به همین علت دچار پرخاشگری شده و برای جلب توجه والدین رفتارهای نا بهنجاری را از خودش نشان می دهد.

1-5) آموزش درمانی

     آموزش درمانی عبارت است از مجموعه ی اصول و روش های آموزشی و روانشناسی که می تواند افراد روانی و زهنی، عاطفی را تا حد امکان به عضو مفید و کارآمد تبدیل کند (میلانی فر 1370 ص 184)

2-5) روش های درمان حسادت

    آگاه کردن کودک از اینکه مورد توجه و محبت والدین قرار دارد رعایت عدالت و انصاف در روابط، محبت به کودک وقتی که تنهاست ایجاد زمینه اعتماد و توجه، سپردن کودک کوچکتر به کودک حسود برای مراقبت و نگهداری، جرأت دادن و جایگزین کردن احساسات خشم آلو کودک، کمک به کودک برای برون ریزی حسادت، قصه گفتن مادر به کودک، عدم دخالت والدین  در دعواهای کودکان، ایجاد روابط خانوادگی مطلوب و تقویت روح همکاری در کودکان در خانه و مدرسه (شفیع آبادی).

3-5) تکنیک هایی برای کنترل پرخاشگری

1- صمیمیت در خانواده امری لازم و ضروری است زیرا باعث کاهش خشونت در خانواده است و این صمیمیت هنگامی در افراد خانواده افزایش می یابد که با یکدیگر مشارکت داشته باشند.

2- تأمل و سکوت یکی از بهترین راه های کنترل خشونت است. بهترین راه این است که دیگران سکوت اختیار کنند تا آن فرد آرامش پیدا کند سپس در یک فرصت با هم صحبت کنند.

3- تخلیه: یعنی اینکه به طور مستقیم جواب خشونت را ندهیم.

4- مدل پرخاشگری غیر پرخاشگرانه (قدم زدن و …) تحقیقات نشان می دهد که افرادی عادی که پرخاشگری خود را بدون رفتار پرخاشگرانه بروز داده اند بعد از این کار سطح کمتری از پرخاشگری را داشته اند.

5- صحبت کردن در مورد مشکل: بهترین روش برای کاهش پرخاشگری صحبت کردن در مورد آن است، این تکنیک به دو صورت عملی است ولی اینکه در لحظه ای که پرخاشگری به حد اعلای خود می رسد یکی از طرفین سکوت اختیار کند ولی بعد از اینکه طرفین آرام شدند و مدتی نیز گذشت با خونسردی مطلب را با یکدیگر در میان بگذارند و حل و فصل کنند.

4-5) درمان پرخاشگری

     برای درمان پرخاشگری شناخت و ریشه یابی علت پرخاشگری است با شناخت این عوامل می توان همکاری های لازم را برای کاهش از میزان و شدت پرخاشگری ارائه نمود مانند مورد صحبت قرار دادن فرد، دلجویی از او، تنهایی فکر کردن، متانت در مواقع پرخاشگری، تشویق جهت استحمام، برآورده کردن نیازهای کودکان و نوجوانان، جلوگیری از توهین به آنها، نشان دادن الگوی خوب به آنها، تشویق به بازی های گروهی، عادت دادن آنها به گذشت ویاد دادن انتقاد صحیح به آنها جهت تخلیه (ویکی پدیا)

5-5) قانون اثر و نتیجه

     وقتی یک پاسخ یا واکنش برای یک وضع با احساس خوشی و رضایت خاطر همراه باشد باید دنبال آن خوشی و رضایت خاطر همراه باشد، شخص به تکرار آن رفتار مایل خواهد شد ولی اگر با احساس رنج و ناخوشایندی همراه بوده یا به دنبالش ناراحتی پیدا شود آن رفتار دیگر تکرار نشده و به تدریج فراموش خواهد شد. برای کاهش حسادت شرکت دادن فرد در گروه و احساس مسولیت فرد نسبت به گروه ایجاد می گردد و از والدین فرد خواسته می شود که بین فرزندان تبعیض قائل نشوند و رفتارشان نسبت به هم ملایم گردد.

برای کاهش پرخاشگری از والدین زهرا خواسته می شود که بین فرزندان تبعیض نشود و با فرزندان خود با ملایمت و مهربانی رفتار کنند و ویژگی های مثیت فرزند خود را با تشویق تقویت کنند تا فرزند دچار کمبود محبت نگردد. به نظر می رسد یکی از علت های اساسی پرخاشگری تبعیض و کمبود محبت است. برای کاهش ضعف تحصیلی، از بین بردن مشکلات عاطفی توسط والدین و معلم، ایجاد انگیزه، تقویت ویژگی های مثبت، شکوفایی اعتماد به نفس کودک از جمله عواملی هستند که ضعف تحصیلی را کاهش می دهند.

اجرای طرح جدید و نظارت بر آن

     با توجه به اختلافات رفتاری زهرا، اختلالات رفتاری او را می توان در حسادت، پرخاشگری، لج بازی خلاصه کرد. برای بهبود اختلالات رفتاری ابتدا بهتر است علل اختلالات رفتاری مشخص شود تا راه حل هایی جهت بهبود اختلالات رفتاری تعیین گردد. با توجه به سوابق خانوادگی زهرا به خاطر تولد فرزند دوم، زهرا مورد بی مهری کم توجهی قرار گرفته است و زهرا برای جلب توجه والدین به رفتارهای نا بهنجار روی می آورد و این عمل زهرا باعث می گردد که والدین علاوه از بی مهری وی را تنبیه بدنی و تحقیر کرده و به ایشان برچسب های منفی بزنند.

به این ترتیب رفتارهای منفی در زهرا درونی شده و به خاطر فشارهای عصبی دچار سردرد نیز می گردد. بعد از تعیین مشکل، حال به دنبال راه حل می گردیم برای ابتکار به سراغ محققان و مشاوران و کتاب های روان شناسی و تحقیقات انجام شده در این زمینه می رویم تا راه حل هایی را پیدا کنم. آموزش درمانی عبارت است از مجموعه اصول و روش های آموزشی و روان شناسی که می تواند افراد معلول جسمانی روانی، ذهنی و عاطفی را تا حد امکان به عضو مفید کار آمد جامعه تبدیل کند.

در آموزش درمانی تطابق به محیط خانه مدرسه و تغییر نگرش کودک نسبت به یادگیری مسله اساسی است (میلانی فر 1370 ص 184).

گرد آوری اطلاعات شواهد (2)

     برای اینکه رفتارهای زهرا را تغییر دهم ابتدا تصمیم گرفتم خود، والدین زهرا را تغییر دهم چون به نظر می رسد علت نا بهنجاری زهرا در وهله اول والدین او بودند آنان با تولد فرزند دوم نسبت به زهرا بی توجه شده بودند و خود با فرزند دوم سرگرم شده بودند به همین علت زهرا دچار کم توجهی و کمبود محبت شده بود و برای جبران کم توجهی و کمبود محبت دست به رفتارهای نابهنجاری زده بودندو نابهنجاری زهرا نگرش والدین را تغییر داده بود

برای کاهش پرخاشگری زهرا، مادر او به مدرسه دعوت گردید و مشکلات زهرا با مادر او در میان گذاشته شده و از مادر او خواسته شد تا با شوهرش نیز در این مورد صحبت کند و سعی کنند با زهرا رفتاری توأم با مهر ومحبت داشته باشند و به او توجه بیشتری نمایند.

در صورت امکان در هنگام خوابیدن به او داستان هایی که بلند هستند تعریف نمایند، بین زهرا و برادرش تبعیض قائل نشوند، خودم نیز تصمیم گرفتم زهرا را در بازی های دسته جمعی شرکت دهم، او را سرگروه کردم و برای ابراز محبت او را با نام کوچکش صدا بزنم و از مدیر هم خواستم تا به نوعی به او توجه کند و در مراسم صبحگاهی او را شرکت دهند. هنگام درگیری او با دیگر دانش آموزان شکل صحیح برخورد را به او گوشتزد کردم، رفتارهای مثیت او تشویق شده و رفتارهای منفی او تذکر داده می شد.

تقریباً سه ماه طول کشید تا او آرام آرام باور کند که والدینش تغییر کرده اند و به او توجه می کنندو او نیز برای آنها مهم است رفتارهای نابهنجار او آرام آرام کاهش می یافت؛ بعد از چهار ماه دوباره مادرش به مدرسه دعوت شد، او گفت که رفتارهای زهرا نسبت به گذشته قابل مقایسه نیست و زهرا خیلی زیاد تغییر کرده. با گذشت زمان متوجه شدم که روش های به کار برده درست بوده است و مشکلات زهرا تقریباً از بین رفته است، او با اطمینان بیشتری برای درس هایش تلاش می کرد و پیشرفت چشمگیری داشت.

ارزشیابی تأثیر اقدام جدید و تعیین اعتبار

     به نظر می رسد وقتی مسله ای پیش می آید اولین قدم این سوال پیش می آید که این مشله چرا بوجود آمده است؟ مشکل چیست و از کجاست؟ قدم بعدی پیدا کردن علل مشکل است البته ممکن است یک مسله خاص از علل متفاوتی ناشی شود اما با مطالعه دقیق مسله علت اصلی مسله به احتمال زیاد مشخص می گردد.

     تشخیص زمان پیدایش مسله خود خیلی مهم است چون علت را تا حد زیادی مشخص می کند. اختلالات رفتاری زهرا عبارت از پرخاشگری- لج بازی- بی حوصلگی- ضعف تحصیلی بود. بعد از بررسی وضعیت خانوادگی علل اختلالات رفتاری زهرا کم توجهی و کمبود محبت در خانواده تشخیص داده شد. به نظر می رسد برای بهبود اختلالات رفتاری زهرا لازم بود علل اختلالات از بین برود، برای این کار از راهنمایی های محققان مشاوران و همکاران مدرسه و مادر زهرا استفاده گردید و نیز از کتاب های روان شناسی نیز کمک گرفتم و به یاری خدا مشکل زهرا بهبود یافت.

ارائه راهکارها

1- محبت به موقع و متناسب به فرزندان موجب کاهش اختلالات رفتاری می شود.

2- توجه به موقع و محبت پرورش اعتماد به نفس، موجب نگرش مثبت فرد نسبت به خود و دیگران می شود.

3- ایجاد انگیزه و ایجاد نگرش مثبت فرد نسبت به خود و معلم و دیگران موجب بهبود و ضعیت تحصیلی و رفتاری فرد می شود.

4- بین فرزندان نباید تبعیض قائل شد.

5- بهتر است برای شناسایی و رفع مشکل از راهنمایی های صاحب نظران استفاده گردد.

6- بهتر است برای رفع مشکل نظریه های علمی و تحقیقات گذشته مورد توجه قرار گیرد تا دارای اعتبار می باشد.  

منابع

1- مشکلات نوجوانان اکبری، ابوالقاسم. تهران چاپ دوم

2- روانشناسی رشد احدی، حسن و محسن، نیک چهر (1373) تهران

3- روانشناسی یادگیری. شعاری نژاد. علی اکبر (1362). انتشارات توس

4- راهنمایی و مشاوره کودک. شفیع آبادی، عبداله (1374). انتشارات سمت

5- روانشناسی اجتماعی. کریمی، یوسف (1379) تهران: نشر ارسباران

6- روانشناسی کودکان و نوجوانان استثنایی. میلانی فر، بهروز (1370) تهران: فنوس

مشاهده فهرست مقالات آموزش و پرورش

نوشته شده در 24 مهر 1400

یک تحقیق پر محتوا و عالی به صورت رایگان در اختیار شما محقق عزیز قرار گرفت، لطفا نظرت جهت تزریق انرژی مثبت به بنده اعلام کن 🙂