حکومت غزنویان

«حکومت غزنویان»

غزنویان

دولت غزنوی یا غزنویان (۹۷۵-۱۱۸۷ م.) (۳۴۴ ه.ق. – ۵۸۳ ه.ق.) یک دولت ترک نژاد، نظامی و اسلامی بود. دولت غزنوی خاستگاه نژادی و پایگاه ملی خاصی نداشت، اما به عنوان مروج و ناشر اسلام مورد توجه و تایید خلافت عباسی بود. زبان رسمی این حکومت فارسی بود. شهرت این حکومت در جهان، بیشتر به خاطر فتوحاتی است که در هندوستان انجام داده است.

از آنجا که غزنویان نخستین پایه‌های شهریاری را در شهر غزنین آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند.

تاسیس

در اواخر حکومت سامانیان یکی از سپه سالاران ترک به نام الب‌تکین کوشید با همدستی عده‌ای دیگر ٬ یکی از اعضای خاندان سامانی به نام نصربن عبدالملک بن نوح را به حکومت برساند اما نتوانست و پسر عموی وی یعنی منصور بن نوح به جای وی بر تخت نشست.بعد از این ماجرا البتکین راهی شهر غزنه در افغانستان شد و در آنجا حکومت را بر دست گرفت.

دولت سامانی که گرفتار مشکلات درونی بودو از سمت ماوراءالنهر نیز با حکومت مسلمان و ترک نژاد ایلک خانیان درگیر جنگ بود پذیرفت که البتکین حاکم غزنه باشد.وی نیز خود را تابع دولت سامانی اعلام کرد و تا پایان عمر خود نیز در شهر غزنه اقامت گزید.اما دولتی که وی بنیاد نهاد بعدها به علت انتساب به شهر غزنه به حکومت غزنویان مشهور گشت.

یکی از معروف‌ترین جانشینان البتکین داماد وی یعنی سبکتکین بود که زمانی خدمتکار البتکین بود.سبکتکین با نشان دادن لیاقت خود به بزرگان ترک توانسته بود حمایت و اعتماد آنها را به خود جلب کند.همگام با این تحولات در غزنه ٬ دولت سامانی به ضعیف‌ترین زمان خود رسیده بود و دچار مشکلات عدیده‌ای بود.

سبکتکین ضمن اعلام وفاداری به حکومت سامانی برای سرکوب سرداران یاغی خراسان راهی آن دیار گردید و توانست اوضاع را تا حدی به نفع سامانیان آرام کند.دولت سامانیان نز به پاسداشت این خدمت وی٬نه تنها وی را در مسند حکومت غزنه تثبیت کردند بلکه اداره خراسان را نیز به پسر وی محمود واگذاردند.و سلطان محمود نیز با استفاده از امکانات این منطقه پهناور و آباد توانست بر قدرت خویش بیافزاید.محمود بعد از وفات پدر به حکومت غزنه دست یافت.

اهمیت هندوستان برای غزنویان

یکی از مسائل مهمی که در دوران غزنویان از سبکتکین شروع شد و در زمان محمود به اوج رسید و در زمان جانشینان وی نیز به شدت دنبال شد لشکر کشی‌های مداوم به هندوستان بود.علل این اقدام آنها اولا این بود که هند سرزمینی

فتح سومنات

یکی از بزرگترین فتوحات سلطان محمود در هند فتح سومنات بود که بزرگترین و مهم‌ترین بت هندوستان بود و طولش به پنج متر بالغ می‌شد.هندوان دسته دسته به زیارت این بت می‌رفتند و صدها برهمن نیز به دعای وی مشغول بودند.این بت آنچنان برای هندوان با ارزش بود که حتی معتقد بودند دریا نیز وی را میپرستد و جزر و مد را نشانهٔ همین پرستش می‌دانستند.جواهرات فراوانی نذر این بت می‌شد و حتی صدها روستا وقف این بت بود.

تشکیلات حکومتی در عهد غزنویان

نظام اداری و تنظیمات مربوط به درگاه «وزارت دربار» و سپاه که از دربار بخارا به دربار غزنه منتقل شد، ناشی از ترتیبات دیوان و درگاه خلافت بغداد بود. این نظام اجرایی و حکومتی در ماوراء النهر و خراسان توسط بزرگانی همچون؛ ابوعبدالله جیهانی و ابوالفضل بلعمی، با مقتضیات محیط و فرهنگ نواحی شرقی ایران منطبق شده بود به طوری که در عهد غزنوی نیز، وزیران و دبیران برجسته‏ای نظیر احمد بن حسن محیذی، ابونصر مشکان، بوسهل حمدوی،ابوسهل زوزنی و ابوالفضل بیهقی، با تدبیر و کفایت خرد، آن مجموعه را برای اداره قلمرو وسیع غزنه، در عهد محمد و مسعود بسنده و مناسب کرده بودند.

حکم نهایی همواره به پادشاه تعلق داشت

به هر حال امیران غزنه هم مانند سایر امراء بلاد، دست کم به صورت اسمی و در ظاهر تابع خلافت بغداد بودند. اما در نظر اتباع و رعایای خویش، جز سلاطینی مستبد و مطلق العنان چیزی بیش نبودند به طوری که به جز در موارد ضعف و انحطاط قدرت که معمولاً درباریان، بزرگان و امیران کشوری و لشکری در انتخاب پادشاه به نحوی مداخله یا توطئه می‏کردند؛

در سایر موارد همچون انتخاب وزیران و ارتقاء و نصب امیران و کارکنان عالی رتبه، به اراده پادشاه وابسته بود. چنان که عزل آنها و حبس و مصادره اموالشان نیز که احیاناً به زور و شکنجه و قتل صورت می‏گرفت، به امر شاه انجام می‏شد. بدین گونه حکومت واقعی و حکم نهایی همواره به پادشاه تعلق داشت.

دیوانها در عهد غزنویان

دیوان عَرَض

این نظام که مشتمل بر دستگاه دیوان و درگاه بود، حتی بر امور لشکری نیز از طریق دیوان عَرَض نظارت داشت چنان که بر قدرت مطلقه فرمانروا نیز که ورای هر رأی و قانونی بود، از طریق وزیر یا خواجه بزرگ بر جمیع این امور نظارت می‏کرد.

از طرفی روابط حکومتهای محلی چون آل سامان و غزنویان با دستگاه خلافت نیز خالی از ظرافت و ویژگیهای خاص خود نبود. نخست آن که این امیران و حکومتهای محلیشان، مثل سایر بلاد، خود را تابع خلافت بغداد و ولی امر مسلمین می‏دانستند،

اما با این وجود، جز در آن چه به ارسال هدایا، تشریفات تعزیت و تهنیت و جانشینی یا مسایلی نظیر اقامه حدود شریعت یا فتوا جهت غزوه جهاد در بلاد کفار یا قلع و قمع و تنبیه صاحبان سایر مسلکها و عقیده‏ها مربوط می‏شد، نیازی به مشورت با دستگاه خلافت نمی‏دیدند به طوری که حتی منتظر کسب نظر هم نمی‏شدند.

چگونگي به قدرت رسيدن غزنويان

دولت غزنوي در سالهاي (351 – 582) هـ.ق حكومت كرد كه يك دولت فارسي زبان، نظامي و اسلامي بود، دولت غزنوي خاستگاه نژادي و پايگاه علمي خاصي نداشت. سلاطين غزنوي مانند سامانيان و آل بويه، منسب نامه نويسان را بر آن داشتند تا گذشتۀ آنان را به پادشاهان پيش از اسلام ايرانيان پيوند دهند.

غزنويان 230 سال به عنوان قدرتي قابل توجه در شرق افغانستان (غزنه) و شرق هند بودند. “الپتكين” سپهسالار خراسان به عنوان يكي از مؤسسين دولت غزنوي كه غلامي ترك نژاد، در دربار ساسانيان بود توانست غزنه را تصرف كند و با گرفتن منشور از منصور بن نوح ساماني موقعيت خود را در غزنه سامان دهد.

فتوحات سلطان محمود

سلطان محمود در زمان سلطنتش غزوه‌هاي زيادي از جمله در بهاطيه، مولتان، شوكپال و…انجام داد.

فتوحات او در هند دو دليل عمده داشت:

1- مناطق واقع در شرق قلمرو آنان، از ثروتي چشمگير برخوردار بود كه مي‌توانست انتظارات مادي سپاه غزنوي را تأمين كند.

2- اهالي سرزمين شرقي قلمرو غزنويان غير مسلمان بودند و نشر اسلام علاوه بر آنكه انگيزه مجاهدان ديني براي پيوستن به سپاه محمود بود حمله سلطان محمود را توجيه مي‌كرد و در لشكر كشي به هند از همه مهمتر فتح سومنات بود.

از ديگر لشكر كشي‌هاي محمود تصرف سيستان بود كه آنجا را از چنگ امير خلف صفاري بيرون آورد و وي هم چنان توانست ري را از مجد الدوله ديلمي بگيرد.

بعد از الپتكين يكي از غلامان او به نام “بلكتكين” 10 سال در غزنه قدرت را به دست گرفت و بعد از او “بوري تكين” 2 سال در رأس قدرت بود اما به علت بي لياقتي خلع شد و جاي او را “سبكتكين” گرفت، او نيز غلامي ترك نژاد بود كه در زمان سلطنت منصور بن نوح ساماني در خدمت الپتكين بود، در واقع مؤسس واقعي دولت غزنويان سبكتكين بشمار می­رود.

بعد از سبكتكين پسرش “محمود” به جاي او نشست، او نيز مانند پدر از سامانيان اطاعت مي‌كرد، دوران سلطان محمود و سلطان مسعود كه در منابع به عنوان دوره نخست غزنوي ياد مي‌شود، اوج قدرت سياسي و نظامي دولت غزنويان بود كه اتفاقات مهمي در آن رخ داد كه به اختصار به مهمترين آنها اشاره مي­كنيم.

سلطان محمود و خلافت عباسي:

مناسبات محمود و خلافت عباسي بر اساس مصالح دو طرف، از ابتدا گرم و دوستانه بود و در تمام دوران، محمود القادر بالله خليفه بود و سلطان براي حفظ و پشتيباني خليفه از حكومت خويش و مشروعيت دادن به حكومت خود از هيچ كاري كوتاهي نمي‌كرد و برای آنكه محمود براي حمله به هند خود را به عنوان مجاهد و غازي‌ اسلام معرفي كند به همراهي خليفه احتياج داشت.

سلطان مسعود

بعد از محمود پسرش سلطان مسعود قدرت را به دست گرفت او براي آرام كردن مناطقي كه شورش كرده بودند به كرمان و تهران لشكر كشيد و براي كسب شهرت، او نيز مانند پدر به هندوستان رفت و شهر بنارس را فتح كرد، اما در اين ميان گرفتار هجوم تركمنان شد و در جنگ دندانقان از آنان شكست خورد و به هندوستان گريخت.

دوره دوم غزنوي

بعد از سلطان مسعود، دولت غزنوي دچار انحطاط شد و سلاطين غزنوي به مدت يك و نيم قرن در بلاد شرقي به حكومت خود ادامه دادند كه به دوره دوم غزنوي مشهور است، بعد از مسعود سلاطين غزنوي، محمد، مودود، فرخزاد، ابراهيم، بهرام شاه و آخرين آن خسرو ملك مي‌باشند.

مبارزه با غوريان و انقراض غزنويان

در جنگ غزنه ميان بهرام شاه غزنوي و سيف الدين سوري غزنه به دست غوريان افتاد، بيرون رفتن قدرت از دست غزنويان به خاطر فشار غوريان نبود بلكه دسته‌اي از تركان اغزها بودند كه خسرو ملك در برابر حمله آنها شكست خورد و به اين ترتيب سلسله غزنوي منقرض شد.

مبارزه ترکمن ها و غزنویان

بیهقی می نویسد: « … این ترکمانان در حدود خوارزم پراکنده اند، و بیشتر قصد بلخ و تخارستان می کنند، باید نیرو زیاد فرستاد تا اینان شکست آیند، که قصد دارند از جیحون بگذرند. سال 426 ه.ق فوجی از ترکمانان قوی به حدود ترمذ آمدند و غارت کردند و چهارپایان براندند، جنگ بین «بگ تکین» سپاه سالار ترمذ و ترکمانان از چاشتگاه تا نماز مغرب ادامه داشت آنگاه ترکمانان هزیمت اختیار کردند، بگ تکین به دنبال آنان برفت، ترکمانی تیر انداخت و بر وی اصابت کرد و بعد از سه روز مرد.

روز دوشنبه هشتم صفر خواجه احمد عبدالصمد با ترکمانان جنگی بروز دادند، ترکمانان در رمیده به کوه بلخان رفتند چند حاجب مقدم و با نام، بدنبال ایشان برفت و از جمله عبدوس کدخدای مشیر و مدبر بود. آنان چند روزی در باب اینکه نگذارند ترکمانان وارد خراسان شوند با ترکمانان مذاکره کردند و بالاخره بازگشتند. در این ایام ترکمانان قزل و بوقا به خدمت سلطان مسعود آمدند و در جنگ مکرانی ها در خدمت سلطان بودند و رهبر آنها یارق تغمش بود …»

وقتی بیهقی از شورش ترکمنها و به اصطلاح از فساد نام می برد درباره مظالمی که از سوی دستگاه غزنوی بر آنان وارد می شد چیزی نمی نویسد مگر گرفتن 24 هزار گوسفند به عنوان مالیات و گروگان داشتن رهبران ترکمن ها، در ایامی که مسعود در استرآباد بود خبر از شورش ترکمانان رسید، در ناحیه سرخس، فراوه و نسا، امیر طوس به مسعود نوشته که گروهی از ترکمانان بر این ناحیه آمدند و من امر دادم تا اسبان و چهارپایان به سوی آنان بتازند. روز بعد بونصر مشکان به دربار امیر مسعود آمده از ورود ترکمانان سلجوقی به نسا و مرو خبر داد.

امیر مسعود گفت: این هم نتیجه آمدن به استرآباد، ستور زین کنید و به سوی خراسان روانه شویم این سلجوقیان و نیالیان سواری ده هزار از جانب مرو هستند که به نساء آمدند و ترکمانان که آنجا بودند و دیگر فوجی از خوارزمیان مانع آنها نشدند. ترکمن ها قبل از حرکت به سوی خراسان با اعلام قبلی و با نوشتن نامه در خواست حرکت می کنند و با هرگونه برخورد نظامی مخالف بودند.

ترکمن ها قصد جنگ نداشتند ولی وقتی مسعود به نیشابور رسید عده ای از درباریان مسعود که کینه شدیدی از ترکمن ها داشتند و دائم به مسعود اخبار دروغ می فرستادند او را به جنگ با ترکمن ها تحریک کردند، حتی در شهر به او گزارش دادند که ترکمانان نسا و باورد آرام اند و قصد جنگ ندارند با این وجود سلطان حمله را آغاز کرد.

«و نماز دیگر روز سه شنبه 21 شعبان، مردی از لشکر مسعود آمد که ترکمانان را بشکستند، قریب هفتصد، هشتصد سر در وقت ببریدند و بسیار مردم دستگیر و غنیمت بسیار گرفتند. در این ایام سه رسول از ترکمانان به نیشابور آمدند، یکی یبغو و دیگری طغرل و سومی داوود و دانشمند بخارا با ایشان بود. آخرین قرار بر آن شد که ولایت نسا و باورد و دهستان، محل سکونت آنها باشد و سه نفر فوق در خدمت دربار (گروگان) باشند، دهستان به نام داوود،

نسا به نام طغرل و فراوه به نام یبغو نوشته شد و سه خلقت درست کردند چنانکه رسم ترکمن ها بود، کلاه دو شاخ و لوا و جامه دوخته به رسم غزنویان و اسب و استام و کمر به رسم آنها و جامه های نابریده از هر دستی هر یکی را سی تا.

روز آدینه نوزدهم محرم 428 هجری دو رسول ترکمان را به لشکرگاه آوردند یکی دانشمند بخاری مردی سخنگو و دیگر ترکمانی از نزدیکان او، آنها گفتند که ترکمانان تا حال هیچ فسادی نکردند و ما حاضریم هر گونه خدمتی به انجام برسانیم ولی رسول امیر مسعود جواب داد، این ترکمانان، خراسان را غربال کردند حال ناحیه دیگر، حال برو به سر کردگانت بگو میان ما و شما شمشیر حکم می کند و ما حاضر برای جنگ هستیم. روز سه شنبه قره صفر رسید که داوود سر کرده این ترکمان با چهار هزار سوار ساخته از راه رباط رزن، غور و سیاه کوه قصد غزنین دارد،

مسعود گفت: هرگز این قوم راستی نیاید و به وزیر خود گفت تو به سوی هرات رو و ما با سپاهی گران در غزنین با داوود مقابله خواهیم کرد، روز بعد خبر رسید که آن خبر دروغ بود و حقیقت چنان بود که سواری در حدود 150 ترکمان بدان حدود بگذشتند، با آمدن این خبر حرکت مسعود به غزنین باطل گردید.

ديوان‏ها در زمان غزنويان‏

از آن جايي كه غزنويان ميراث دار بخشي از نظام سامانيان بودند، بسياري از ديوانيان سنتي ساماني را به كار گرفتند. زمانيكه محمود، اختيار خراسان را به دست گرفت، برخي از اين ديوانيان در مقام‏هاي خود باقي ماندند و برخي ديگر به هنگام فتح ماوراء النهر به دست قراخانيان، به غزنه جلب شدند.

آیاغزنویان مروج آیین اسلام بودند؟

به این ترتیب دولت بزرگی که توسط یمین الدوله محمود در نواحی شرقی ایران به وجود آمد و وارث قسمتی از قلمرو آل سامان شد، دولتی فارسی زبان، نظامی و اسلامی بود که خاستگاه نژادی و ملی خاصی نداشت.

سامانیان و غزنویان

کتاب “سامانیان و غزنویان” تالیف محمدرضا ناجی در بیست فصل آنچه را در دوره های سیاسی این دو حکومت در ایران وجود داشته، به شکلی موجز و طبقه بندی شده ارائه کرده است.

سلسله سامانیان از نخستین سلسله های ایرانی پس از اسلام و سلسله غزنویان نخستین سلسله غیر ایرانی حاکم بر این سرزمین در همان دوران است. مولف در این اثر به شرح جغرافیای سیاسی و ویژگی های فرهنگی و اجتماعی این دوره می پردازد.

بخش اول کتاب شامل ده فصل است که عناوین آن عبارت اند از: نگاهی گذرا به سلسله سامانیان، دولت بخارا، جغرافیای سیاسی قلمرو سامانیان، دستگاه اداری، وضع اجتماعی، زندگی اقتصادی، معماری و هنر، دین ها و فرقه ها، آموزش و پرورش و علوم رایج در روزگار سامانیان.

منابع

• تاریخ ایران و جهان (۱)، سال دوم آموزش متوسطه، رشتهٔ علوم انسانی، دفتر

تهیه شده از اینترنت

فهرست مطالب

غزنویان 1
تاسیس 1
اهمیت هندوستان برای غزنویان 3
فتح سومنات 3
بعد از محمود تا سقوط سلسله 4
تشکیلات حکومتی در عهد غزنویان 6
دیوانها در عهد غزنویان 7

چگونگي به قدرت رسيدن غزنويان 10
فتوحات سلطان محمود 11
دوره دوم غزنوي 12
مبارزه ترکمن ها و غزنویان 12
ديوان‏ها در زمان غزنويان‏ 16
آیاغزنویان مروج آیین اسلام بودند؟ 18
سامانیان و غزنویان 20
منابع 21

مقاله فوق دارای صفحه مشخصات، تصویر، فهرست مطالب و ۲۱ صفحه متن (در قالب و ) با رعایت کامل صفحه بندی می باشد. همچنین فونت های کار شده برای متن مقاله  B Yagut(14) و برای تیترهای داخل مقاله B Jadid می باشند.

قیمت این مقاله 2400 تومان می باشد، جهت دریافت کامل متن مقاله (قابل ویرایش) بالای صفحه روی پرداخت و دریافت کلیک کنید

مشاهده فهرست مقالات تاریخی

نوشته شده در 20 آذر 1401

لطفا پس از بهره مندی از مطالب فوق با نظر گرمت به من انرژی مثبت تزریق کن 🙂