صفویان

«صفویان»

مقدمه

هدف دانش آموزان ناتوان این مجموعه از جمع آوری مطالب در مورد دوران صفویه درک بیشتر مطالب کتاب تاریخ ایران و جهان سوم انسانی و همچنین آگاهی بیشتر از گذشته ایران زمین در این دوران بوده است.

این گردآوری در خصوص ایمان سلحشوران ایرانی در جنگ با ارتش عثمانی و فداکاری آنها برای مهین است و در مقابل رسیدن به سراشیبی از خطاط و پایان این دوره و پا نهادن به دوره ی جدید تاریخ ایران یعنی دوران جدید قاجار است.

این گروه در نظر دارد به بررسی مطالب سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری، اقتصادی و مذهبی در دوران صفویه بپردازد و اگر در این بررسی خطا یا کم کاستی دیده شد یا ذکر مطالبی فراموش شد از بی تجربگی این گروه بوده نه چیز دیگری که امیدواریم پوزش ما را بپذیرید. با تشکر.

پیش گفتار

صفوی، صفویه یا صفویان دودمانی ایرانی و شیعه بداند که در سال های 880 تا 1101 هجری خورشیدی (برابر 907- 1135 قمری و 1501- 1722 میلادی) بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار دودمان پادشاهی صفوی، شاه اسماعیل یکم است که در سال 880 خورشیدی در تبریز تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه راستین صفوی، شاه سلطان حسین است که در سال 1101 خورشیدی از افغانها شکست خورد.

دوره صفویه از مهمترین دوران تاریخی ایران به شمار می آید، چرا که پس از نهصد سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانیان، یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی کند. به درستی پس از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند: صفاریان، سامانیان، آل بویه و سربداران ساخته شد، ولی هیچ کدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود جای دهند و یکپارچگی میان مردم ایران پدید آوردند.

زمینه و پایه گذاری

شیعیان در ایران همیشه در فشار کمی بودند تا اینکه پس از یورش مغولان و فروپاشی پادشاهی کهن و پر نفوذ عباسی که فرمان خلیفه مسلمانان (به درستی اهل تسنن) را داشت جانی تازه گرفتند.

پس از یورش مغول، چند فرمانروایی شیعه مذهب مانند سربداران و قره قویونلوها در ایران بر سر کار آمدند و نفوذ شیعه در ایران فشرده تر شد. از سوی دیگر بیشتر اهل سنت ایران بر آیین شافعی و دوست دار اهل بیت بودند.

شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای بزرگ صفویان، هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین کلاه بود. فیروزشاه از بومیان ایرانی و گردتبار بود که در سرزمین مغان نشین گرفته بود. زبان مادری شیخ صفی الدین تاتی بود و شعرهای تاتی او امروزه در دست است. زبان تاتی یکی از زبان های ایرانی و زبان بومی آذربایجان بوده است.

دودمان پادشاه صفویه به وسیله شاه اسماعیل یکم با تکیه بر پیروان طریقت تصوف علوی درست شد. این پیروان که بیشتر از ایل های آناتولی بودند و بعد ها به قزلباش ها نام ور شدند بر سر باورهای خود سال ها به هواداری از آق قویونلوها و قراقویونلوها درگیر جنگ های پیاپی با دولت عثمانی بودند. اسماعیل جوانه، پسر شیخ صفی الدین و حسن آق قویونلو زیر آموزش بزرگان قزلباش (نام ور به اهل اختصاص) پرورش یافت و رهبر دینی آنان به شمار می آمد.

ارزیابی تاریخی

دودمان صفویه توانست از ایران دوباره (ملت- دولت) مستقل، خود محور، نیرومند و مورد احترام بسازد که مرزهای آن در زمان پادشاهی شاه عباس یکم برابر مرزهای ساسانیان بود. در دوره آنان شکل یک فرمان روایی متمرکز ملی و شیعی پایه گذاری شد که تا امروز پا برجاست.

شاهان صفوی برای نگهداری استقلال ایران که پس از جنگ های بسیار به دست آمده بود، کوشش خود را صرف انباشتن خزانه خصوصی کردند تا بتوانند هزینه های نظامی را تامین کند. برای همین داشته های آنان در بخش های گوناگون ایران گسترش یافت و فرمانروایی خان خانی و عشیره ای و دودمان محلی از بین رفت و فرمانروایی مرکزی با نیروی روز افزون جان آن را گرفت. چنانکه تاریخ ایران نشان داده که فرمانروایی متمرکز باعث نیرومندی و یکپارچگی کشور می شود و دولت نامتمرکز و ناتوانی و آشفتگی ایران را در پی دارد. رسیدن ایرانیان به مرزهای طبیعی خود و در بعضی زمان ها به ویژه در دوره پادشاهی شاه عباس بزرگ و نادر به مرزهای دوران ساسانیان، به ایران شکوه و جلال پیشین را باز داد. برای اروپا که به گونه ای سخت در معرض خطر دولت عثمانی بودند بسیار گران بها و ارزشمند شمرده می شد، به گونه ای که دور اندیشان مردم در آن دیار، دولت صفوی را مایه نگهداری خویش و نعمتی برای خود می پنداشتند و به همین شیوه با پیام های دلگرم کننده خود، پادشاهان ایران را به نبرد و ستیز با عثمانی تحریک کردند. پس از عقب نشینی سلطان سلیمان قانونی از آذربایجان و تحمل تلفات سنگین سپاه عثمانی از سرما و برف و نبود آذوقه، فرستاده و نیز در دربار عثمانی به پادشاه خود نوشت: (تا آنجا که عقل سلیم گواهی می دهد این امر جز خواست خدای بزرگ چیز دیگری نیست زیرا می خواهد گواهی       می دهد این امر جز خواست خدای بزرگ چیز دیگری نیست زیرا می خواهد که جهان مسیحیت را از ورطه نابودی پایانی رهایی بخشد (گفته ای از ترویزیانو سفیر دولت و نیزیا در دربار سلطان عثمانی) و سفیر دیگری از دولت های فرنگ که در استانبول به سر می برد، همین مضمون را بدین گونه بیان کرد که: ( میان ما و ورطه هلاک تنها ایران فاصله است، اگر ایران مانع نبود عثمانیان به سهولت بر ما دست می یافتند.)

فرهنگ و هنر

با رسمی شدن مذهب شیعه دولت صفوی تمایز آشکاری با دولت عثمانی پیدا کرد. به دلیل نیازی که در جامعه ایجاد شده بود هنرهای کاربردی در این زمان رونق بیشتری پیدا کردند و از آن جمله می توان به کاشیکاری که مهترین رکن تزئینی در بناهای صفوی را داشت اشاره کرد.

زبان رسمی صفویان

زبان رسمی دولت صفوی، زبان فارسی بود شاه عباسی یکی در زمان خود زبان فارسی را در سراسر ایران به عنوان زبان میانجی تثبیت کرد. صفویان زبان فارسی را برای اداره بهتر ایران به عنوان زبان نخست کشور ایران برگزیدند و کارهای پادشاهان صفوی همچنین باعث تثبیت

مذهبی

ظهور شیعیان صفوی یا اعظم حوادث ایران و اسلام

برای درک مهترین حوادث و یا وقایع تاریخ تحولات ایران، شاید اشاره به چند تحول همه تاریخی مناسب باشد، حوادثی که در سلسله تحولات تاریخ ایران از ورود اسلام تا قرن نهم برجسته است عبارتند از:

1-ورود اسلام به ایران

2-حمله مغول

3-نهضت اسماعیلیه

4-ظهور صفویه

گرایش به شیعه

بعد از سقوط بغداد، مشروعیت خلافت مورد سوال قرار گرفت، سقوط خلافت بغداد، دو اثر شگرف در ایران داشت:

1-دوری جستن از سیگوی

2-تساهل حکمرانان سنی در برابر نهضت های شیعی که بعد از مغول در ایران به وجود آمدند عبارت بودند از: شیعه- مشعشعه- حروفیه. [3]

نوربخشیه، سربدران و…

نوربخشیه: به دلیل عزای امام حسین (ع)، همیشه لباس سیاه می پوشیدند.

بکتاشیه: یا جامه سفیدان که در مخالفت با عباسیان که سیه پوش بودند، لباس سفید می پوشیدند.

حروفیه: نهضتی بود که در زمان تیموریان به وجود آمد. بنیانگذار آن شخصیتی به نام فضل اله حروفی بود.

او کتابی به نام جاویدان کبیر دارد که بین حروفیه و بکتاشیه مشترک بوده است.

مشعشعه: که خود را پیشاهنگان حضرت مهدی (عج) می دانستند، و رهبری آنها سید محمد مشعشعه بود. حوزه فعالیت این فرقه در هویزه بوده است و…

شاهرخ تیموری: دارای مذهبی و حتی احترام به مذهب شیعه بود به طوری که همسر گوهر شاد آغاز، مسجدی در شهر مشهد مقدس در کنار تربت امام رضا (ع) ساخت. علت عمده و مهم این تساهل حکمرانان سنی مذهب را باید در شکسته شدن قداست خلافت بعد از این واقعه، دیگر آن تعصب و هواداران به خلیفه و مذهب سنی در ایران وجود نداشت.

سلطان حسین بایقرا: این سلطان به هنرمندان و شاعران احترام زیادی می گذاشت و چون پایتخت او هرات بود، عده ای در آنجا مکتب ادبی – هنری هرات را به وجود آوردند. در زمان او، کلام سنی مذهب نیز از تعصب سابق خود دست برداشته بودند و تعصبات ضد شیعی به شدت وحدت سابق وجود نداشت. [3]

ساختار اجتماعی

ساختار اجتماعی دوران صفوی به شکل هرمی بود که شاه در راس مردم عادی که شامل دهقانان- صنعتگران- دکانداران و تجار کوچک بودند در قاعده هرم قرار می گرفتند. مابین این دو طبقه اشراف لشگری و کشوری و گروهی از مقامات روحانی در سطوح مختلف بودند. اقشار مردم دارای اصناف و انجمن های اجتماعی و مذهبی بودند به طوریکه در هر شهر با اهمیتی، کسبه، بازرگان، کارگران و سایر گروه ها نماینده ای برای خود داشتند. ویژگی ای جامعه ای صفوی تلاش برای ایجاد پیوند میان جامعه ایرانی و ترکمن قزلباش و اتحاد میان علما و بازاریان بود. مقامات روحانی اداره ی املاک بسیاری را به عهده داشتند که یا از طریق وقف و یا بخشش های افراد برای امور مذهبی تحت اختیارشان بود. [2]

ساختار حکومتی

سازمان حکومتی صفویان در آغاز از ساختار رده بندی صوفیان و ساختار سنتی پادشاهی ایران بود. به این روی که در بالای هرم نیرو ساه جای داشت که هم آدم نخست فرمان روایی و هم مرشد کامل بود و پس از وکیل یا وکیل نفس نفیس همایون بود وکیل دارای نقش وزیر اعظم (رئیس دیوان سالاری) بود و هم میانجی بین مرشد کامل و صوفیان در ساختار نظامی ایل های قزلباش نیز رده بندی ایلی صوفیانه وجود داشت.

ساختار قضایی

سازمان قضایی به دو بخش عرفی و شرعی بخش می شد. بخش عرفی در برگیرنده رسیدگی به کارهایی مانند کشتن و زد و خورد و تجاوز (کارهایی که وابسته به نگهداری نظم و امنیت و سازمان سیاسی بود) می شد و بخش شرعی در برگیرنده رسیدگی به دعاوی حقوقی و شرعی بود. ریاست بخش رسیدگی به دعاوی عرفی با مقام دیوان بیگی است و مسئولین رسیدگی به این دعاوی در شهرها نیز داروغه ها هستند. ریاست نظام فضایی شرعی نیز بر عهده صدر است. صدر بالاترین مقام دینی در دولت را دارا است و خود میان علمای نام ور شیعه گزینش می شود. قاضی های شرع از میان علمای شیعه (ملاها) گزینش شده و توسط صدر گماشته می شوند از کارهای دیگر صدر، برداشت و گماشت شیخ الاسلام ها در شهرها و رسیدگی به کارهای موقوفات در همه کشور است.

ساختار اجرایی

کشور ایران از زمان شاه عباس یکم به پنج سرزمین، بخش شده بود و هر کدام از آن سرزمین ها را نیز به بخش کرده بودند.)

مشخصات سیاسی ـ اقتصادی جامعه صفوی

1-جامعه صفوی به شکل هرمی بوده است که در راس آن پادشاه قرار داشت.

پادشاه ایران در دوره صفوی غیر از فرعون مصر یا امپراطور ژاپن است پادشاه در ایران صفوی بیشتر در کار مردم بود و در یک جمع بندی کلی شاه صفوی در مقایسه با دوران های دیگر، به مردم نزدیک تر بوده است.

2- قدرت شاه در دوره صفویه به دلیل برخورداری از نفوذی چند جانبه، از حکام دیگر زمان خود در سایر کشورها بیشتر بوده و بنابراین در مقاطعی، قدرتمندترین پادشاه دنیا محسوب می شود. البته علت این نفوذ ما در نوع عصبیت صفویان است که حاکم، هم پادشاه، هم مرشد کامل و هم دارای قداست بوده و از این جهت قدرت زیادی داشته و این قدرت همه جنبه های صفوی، مادی، نظامی و اقتصادی را شامل می شده است (البته در طول 220 سال حکومت صفویان، به تدریج به مشروعیت و مقبولیت همه این عوامل ضربه خورد)

تقسیمات کشور صفوی

1-والی: از مهم ترین القاب و سمت های دوره صفویه بوده است که در راس ایالت قرار داشت. والی تابع دولت بود، اما استقلال هم داشت. والیان معمولاً از خانواده های قدیمی و ریشه دار بودند.

الف. والی عربستان (خوزستان، که خاندان مشعشعیان بوده است.)

ب- والی کردستان، ج- والی گرجستان

2-بیگلربیگی: حکامی که مستقیماً از دربار دستور می گرفتند و تابع حکومت مرکزی بودند. در ایران، سیزده بیگلربیگی وجود داشت. گاه به بیگلربیگی ها، امیرالامرا هم می گفتند.

3- حاکم: فرمانداری یک طایفه تا قبیله بود. حاکم را شاه و معمولاً از همان قبیله انتخاب می کرد. در کنار همه ی اینها، یک وزیر یا ناظر مخصوص وجود داشت که حکم بازرس داشته و از طغیان های روستاییان جلوگیری می کرد.

در کنار اینها، یک وزیر کل هم بوده که نماینده پایتخت محسوب می شده است. [5]

علل انحطاط صفویه

1-از بین رفتن روحیه بالای نظامی

2-نظام اقتصادی والیان خاصه

شکنجه های دوره صفوی

در دوره ی صفوی شکنجه هایی اعمال می شده که بسیاری از آنها حتی در مقیاس زمان خود دهشتناک بوده است. [6] تاریخ نگاران به دسته ای از خادمان شاهان صفوی اشاره می نمایند که مجرمان را زنده زنده می خوردند و یا نمونه های دیگر از مجازات ها مانند انداختن مجرمین جلوی سگان آدمخوار. چنین آمده است که بسیاری از این مجازات ها ریشه در سننن اقوام چادرنشینی دارد که در رکاب شاهان صفوی درآمده بودند.

صورت وقف نامه کتاب و مدرسه ای از دوران صفوی

مقاله های «تاریخچه وقف کتاب در اسلام» [6] ، «وقف کتاب در تمدن اسلامی» و «دو وقف نامه کتاب از عهد صفوی» [7] [8] ، نگارنده را بر آن داشت تا با توجه به سیره نیکوی وقف، از یکی دیگر از واقفان کتاب و مدرسه در اصفهان عهد صفوی که متأسفانه اکنون آثار او از بین رفته، یادی بنماید. شاید رایج ترین نوع وقف در میان مسلمانان، وقف کتاب بوده است

مهر آقا کافور

مورد دیگری از موقوفات آقاکافور، وقف قرآن نفیسی بر روضه آستانه مقدسه حضرت معصومه قم به خط خوش دوست محمد بن سلیمان هروی در دهه یکم جمادی الثانی 968 هـ ق در هرات با تذهیب و آرایش به قطع رحلی است که سه سطر در همه صفحات ثلث زرین نوشته شده و اکنون در موزه آستانه حضرت معصومه می باشد. با نوشته وقف حاجی آقاکافور صاحب جمع خزانه عامره بر روضه معصومه قم در رجب 1094 با سجل ابوطالب در 29ج که صاحب همان مهر کتاب جامع المقاصد است. [17]

شرح شیوخ خانقاه در دولت صفوی

مقدمه: حکومت صفویان را شاید به جرائت بتوان اولین حکومت ایدئولوژیکی به حساب آورد که بنای حکومت خود را بر باورهای صوفی گرایانه قرار داده و از این راه استفاده فراوان بردند.

خلیفه الخلفا در ابتدای دوران صفوی

بررسی منابع صفوی، چنین استنباطی را ایجاد می کند که مقام خلیفه الخفا در ابتدای پیدایش و گسترش صفویه از مقامهای مهم این دولت بوده است. قبل از ایجاد حکومت و در آستانه سیاسی شدن تشکیلات صفویه این مقام و کلا خانقاه تحت امر او به عنوان محلی برای نظارت بر تشکیلات گسترده صفوی و انجام امور صوفیانه بود و خلیفه الخلفا به عنوان نایب و استاد شاه محسوب می شد. مینورسکی در این باره می گوید:

شاه عباس و مقام خلیفه الخلفا

تا دوران شاه عباس همانگونه که گفتیم مقام خلیفه الخلفا یکی از مقامهای رسمی و معنوی به حساب می آمد و گرچه در سیر نزولی بود ولی جایگاه خودش را تا حدود زیادی به عنوان یک موقعیت ویژه در دربار صفوی حفظ نمود. از دوران شاه عباس اول بنا به همان سیاست ویژه ای که این پادشاه در کم کردن نفوذ سران قزلباش و خلفا داشت، این مقام به سطح بسیار پایینی نزول کرد و از آن پس آنها را در کارهایی همچون جاروب کشی، نگهبانی و دژخیمی می بینیم.

پی نوشت­ها

1- تاریخ سیاسی اجتماعی فرهنگی ایران نوشته ذبیح الله صفا.

2- راجر سیوری. ایران عهد صفوی نوشته راجر سیوری. ترجمه کامبیز عزیزی

3- دین و دولت در عصر صفوی، مریم میر احمدی

و …

فهرست مطالب

مقدمه 1
پیش گفتار 2
زمینه و پایه گذاری 4
ارزیابی تاریخی 5
فرهنگ و هنر 7
زبان رسمی صفویان 8
مذهبی 9
ظهور شیعیان صفوی یا اعظم حوادث ایران و اسلام 9
گرایش به شیعه 11
ساختار اجتماعی 12
ساختار حکومتی 13
ساختار قضایی 14
ساختار اجرایی 15
مشخصات سیاسی ـ اقتصادی جامعه صفوی 16
تقسیمات کشور صفوی 18
علل انحطاط صفویه 18
شکنجه های دوره صفوی 19
صورت وقف نامه کتاب و مدرسه ای از دوران صفوی 20
مهر آقا کافور 24
شرح شیوخ خانقاه در دولت صفوی 24
خلیفه الخلفا در ابتدای دوران صفوی 25
موقعیت خلیفه الخلفا در ادوار میانی صفوی 27
شاه عباس و مقام خلیفه الخلفا 28
پی نوشتها 30

مقاله فوق دارای صفحه مشخصات، فهرست مطالب و 32 صفحه متن (در قالب و ) با رعایت کامل صفحه بندی می باشد. همچنین فونت های کار شده برای متن مقاله  B Nazanin(14) و برای تیترهای داخل مقاله B Titr می باشند.

قیمت این مقاله 4100 تومان می باشد، جهت دریافت کامل متن مقاله (قابل ویرایش) بالای صفحه روی پرداخت و دریافت کلیک کنید

مشاهده فهرست مقالات تاریخی

نوشته شده در 29 آذر ۱۴۰۰

لطفا پس از بهره مندی از مطالب فوق با نظر گرمت به من انرژی مثبت تزریق کن 🙂