«هنر صفویه»
مقدمه
هنر شرق از همان آغاز شکل گیری خود، راز آمیز و شگفت انگیز بوده است و به عنوان لازمه زندگی انسان، تجلی گاه اصلی ترین و بنیادی ترین خواسته ها، دل بستگی ها و خواهش ها و بینش های مردم به شمار آمده است.
«هنر شرق، هنر هر دو زندگی است: زندگی زیستی و زندگی معنوی» و مصداق این مطلب را با کمی دقت در آمار هنری سرزمین های شرقی به ویژه ایران می توان یافت.
از دیرباز نام سرزمین ایران به عنوان زادگاه هنر بر سر زبان ها بوده است و بسیاری از هنرها از همین سرزمین اسلامی نشأت گرفته شده است. اگر چه سرزمین ایران سرتاسر مملو از جلوه های هنر است ولیکن پیوسته در هر سرزمینی، شهرهایی در زمینه ای خاص سرآمد بوده اند که در حیطه هنر ایرانی، اصفهان یکی از شهرهای شهرت یافته، است.
هنر نقاشی و خطاطی در هنرهای سنتی اسلامی ایران بعد از اسلام (صفویه)
- روش استفاده از رنگ و روغن از زمان صفویه بوده که در نقاشی تصویر و چهره و مناظر استقاده می شده است و امروزه هم معمول و متداول می باشد. در آن دوران مساجد و معابد از تکنیک آب رنگ استفاده می شده که دلیل آن خشکی هوا و مقاوم بودن این رنگ ها بوده است و باید اضافه نمود که رنگ و روغن در دوران قبل از صفویه آن چنان که در یونان و روم مرسوم بوده مرسوم ایرانیان نبوده است و برای نقاشی مناظر و چهره و کاشی کاری و به طور کلی استفاده از هنر رنگ اساتید دوران شاه عباس صفوی به 7 رنگ روی آورده اند که تا زمان زندیه و قاجاریه این روند به صورت های گوناگون ادامه داشته است و نقاشان بنامی مانند کمال الملک و استاد محمد حسن نقاش باشی و حاج منصور الملکی که از روش رنگ و روغن استفاده می کرده اند از آن زمره می باشند.
- آشنایی ایرانیان با تصاویر اروپاییان و نقاشی آنان مربوط به اوایل قرن دهم هجری می گردد که این آشنایی تا به امروز در آثار استحفاظی رنگ بعد از قرن چهارم هویدا می باشد. اولین نمونههای نقاشی دیواری با رنگ و روغن توسط یک استاد ایرانی بوده است و برای اولین بار در نقاشی دیواری از سایه و روشن و یا به عبارتی دیگر (برای ایجاد حجم و بعد سوم) از این روش استفاده شده است و جهت تابش نور برای ایجاد سایه و روشن جهت تابش نور طبیعی بوده است. همچنین یکنواختی و هم آهنگی در رنگ ها از عواملی است که با کمال دقت و مهارت رعایت شده است. رنگ های به کار رفته اغلب آبی مسی یا آبی زنگار ـ سبز سیلو یا سبز روشن، زرد حنایی، طلایی و نقره فام، مشکی، قرمز سرنجی و سفید و بنفش می باشد مانند آثار تاریخی اصفهان و چل ستون اصفهان و آثار تاریخی دیگر در شهرهای مختلف ایران که کلا نمونه هایی از هنر و صنعت ایرانیان در بعد از اسلام می باشد.
دوران اخیر اسلامی (صفویه)
- شاه عباس کبیر جمعی از سفال سازان چینی را با خانواده آنها به ایران دعوت نمود و باعث شد سفال سازان ایرانی ظروفی که خیلی نزدیک به چینی بود بسازند و به بدل چینی شهرت یافت. سفالگری در عهد صفویه تحول قابل توجهی داشته است. نقش سفالها بیشتر متاثر از عهد سلجوقی می باشد.بدل چینی در این عصر رایج می گردد. ضمنا نوع دیگری سفال به نام سفال کوباچه [منسوب به منطقه ای در آذربایجان شمالی] معروف است. که نقش آن تیره رنگ بر زمینهای روشن نظیر آبی یا سبز می باشد. سفال های عهد صفویه شهرت جهانی دارند. ظروف سفالین این دوره دارای زمینه سفید و نقوش آبی لاجوردی و دارای مناظر طبیعی و تصویر حیوانات و پرندگان و شکل ابر بوده و بشقاب های چینی از آن زمان در دست است که دارای لبه پهن و هشت خانه که در هر یک از خانه ها شاخه و برگ به سبک چینی و تصویر مرغان، کناره کوه، خانه های چینی و آب طراحی شده که با رنگ های دیگر غیر از آبی لاجوردی نیز منقوش شده اند. دسته دیگری نیز می باشند که طرح آنها کاملا ایرانی است و این ظروف شامل ابریقهای گلدانی شکل، قدحهای بزرگ، کاسه با نقوش گل و بوته اسلیمی است که با لعاب یک رنگ پوشیده شده است و اغلب سفید، آبی آسمان، زرد و سبز روشن است و گاهی با اشعار فارسی تزئین یافته است.
- کاشی های هفت رنگ زمان صفویه: این ابتکار تازه از صفویه را ابتدا با طرح روی کاشی های چهار گوش بزرگ لعابدار و سفید منعکس می کرده اند و خطوط و نقوش طرح به وسیله مغن که این ماده قبلا در همین فصل توضیح داده شده بود است. متن نقوش را با استفاده از رنگ های فیروزه ای، زرذ، لاجوردی، سبز و قهوه ای رنگ آمیزی نموده و لعاب می داده اند.
شیوه کاری جلد لاکی عبارت است از صنعتی مخصوص به خود و آن عبارت است از اینکه ابتدا بر سطوح چوب ورقه ای ضعیف از گچ می کشیده اند و سپس سطح گچی را با لایه ای از لاک ساخته از موم می پوشانیده اند. بعد نقش مورد نظر را با رنگ روغن بر لاک نقاشی می کرده اند و روی آن را با لایه ای از روغن می پوشانیده اند. با ذوب لاک می توانستند قطری بسیار کم را بر سطح گچی بکشند.
تاریخچه فن گراور و فرنگی سازی در صفویه
- گراور سازی در اواسط قرن پانزدهم میلادی در اروپا رایج گردید. به دلیل تبدیل قالبهای چوبی به قالبهای چوبی توام با فلز می توان حدس زد آنها حد فاصلی بین قالبهای چوبی و گراور می باشند. گراورهای اولیه توسط زرگران و جواهرسازان تهیه می شد و در واقع منشا آن قلم زنی روی فلز بوده است.
در ایتالیا گراورهای مسطح بوسیله پرس منگنه عمودی چاپ می کردند و مرکب رقیقی به کار می بردند حال آنکه در آلمان مرکب غلیظ و گراورهای استوانه ای را از سال 1340 میلادی شناخته بودند. گراور فلزی از اواسط قرن پانزدهم رواج یافت.
اولین بار چاپ با قالبهای چوبی توسط مردم چین ابداع گردید که قدیمی ترین آن مربوط به سال 168 میلادی می باشد و بعد از چین ژاپن با نقاشی خاص زاپنی درخشان ترین اشکال هنر گرافیک سنتی جهان را بوجود آوردند.
تحول نقاشی ایرانی و گرایش آن به فرهنگ غربی
تحول نقاشی عهد صفویه با آشنایی با فرهنگ غربی تحول داشته است. برای اولین بار عده ای از نقاشان اروپایی به ایران آمدند و متقابلا هنرمندان جوان ایرانی به ایتالیا فرستاده شدند تا نقاشی غربی بیاموزند و بدین لحاظ است که در اواسط دوران حکومت صفویه دو نقاشی دیده می شود یکی تکامل شیوه سنتی و یکی شیوه اروپایی مآب چنانکه استفاده از رنگ و روغن و بوم نقاشی و رنگ های مخصوص نقاشی های غربی از جمله این تغییرات می باشد.
هنرهای ایران در زمان صفویان و زندیان
صفویان از بازماندگان شیخ صفی الدین بودند که طریقت صفوی را در شهر اردبیل، شمال غرب ایران، پی افکند. بازماندگان شیخ صفی الدین در اواخر سده نهم / پانزدهم در پی براندازی حکومت ترکمانان در غرب ایران و شرق آناتولی بر آمدند و اسماعیل فرزند حیدر در سال 906/1501 آذربایجان را از آق قویونلوها گرفت و سلطنت صفویان را بنیان گذاشت. حکومت صفویان، حکومتی مذهبی بود و نسب اسماعیل و جانشینان او به علی ابن ابیطالب (ع) داماد و جانشین حضرت محمد (ص) می رسید و آنها مدعی ولایت امامان شیعه بودند. قزلباشان یا پیروان ترکمان آنها بیعت سیاسی و معنوی با آنها داشتند (آنها را به سبب رنگ قرمز کلاهشان قزلباش می گفتند). مذهب تشیع که در ادوار پیشین پایگاه های پراکنده در ایران داشت، مذهب رسمی حکومت صفویان اعلام شد و ایران از این زمان به بعد با جدایی از همسایگان سنی مذهب خود، نوعی هویت ملی پیدا کرد که تا روزگار ما ادامه یافته است. صفویان در بخش شرقی ایران با ازبکان در افتادند و شهرهای مرزی مثل هرات و مشهد بارها بین آنها دست به دست گشت. آنها در بخش غربی ایران چندان توفیق نداشتند چون عثمانیان در سال 920/ 1514 در جنگ چالدران در بیرون شهر تبریز آنها را شکست دادند. صفویان به سبب وجود ناامنی در مناطق مرزی، پایتخت خود را از تبریز آسیب پذیر، نخست به قزوین (962/1555) و سپس به اصفهان (99/1591) منتقل کردند.
هنرهای ایران در اوایل صفویان (906- 983/ 1501- 1576)
اهمیت و شایستگی هنر کتاب آرایی را در زمان سلطنت شاه اسماعیل اول (906-929/ 1501-1524) میتوان در سه نسخه خطی مشاهده کرد. اولی نسخه ای باشکوه از خمسه نظامی است که در زمان بابر فرزند بایسنقر شروع شد و برای چند تن از امیرزادگان ترکمان ادامه یافت و هنگامی که به دست نجم الدین مسعود زرگر رشتی،
هنرهای ایران در اواخر صفویان (1576- 1732) و زندیان (1750- 1794)
اوضاع سیاسی ایران با مرگ طهماسب در سال 974/1576 و با روی کار آمدن شاهان سست عنصر و بی کفایت دچار نابسمانی شد و در پاره پسین سده دهم/ شانزدهم تنها معدودی اثر هنری اجرا گردید. بسیاری از هنرمندان به بخارا و دهلی مهاجرت کردند و در آنجا با حمایت هنرپروران به کار پرداختند. و با اینکه اسماعیل دوم (سلطنت در 1579- 1578) تولید نسخه ای از شاهنامه در قطع بزرگ سفارش داد، نگاره های آن خاتمه نیافت. رستاخیز هنری در روزگار عباس اول (سلطنت در (1588- 1629) رخ داد و با انتقال پایتخت به اصفهان در سال 999/1591، طرح های بناسازی و حمایت از آن و تولید آثار هنری دیگر با حمایت مالی دولت رونق گرفت.
در زمان شاه عباس اول تولید قالی تحولی بسزا یافت و از کالاهای مهم باززگانی داخلی و مصرف خارجی شد. شاه عباس بخشی از جمعیت ارمنی شهر جلفا را که در کرانه رود ارس در [جمهوری] آذربایجان به جلفای جدید در حومه جنوبی اصفهان کوچاند و انحصار تجارت ابریشم به وسیله آنها یکی از منابع اصلی ثروت و منبع عمده عایدات دولت صفوی شد. نقوش گیاهی جای طرح های پیکره ای را که در قالیها و منسوجات درباری سده دهم/ شانزدهم رواج داشت، گرفت. قالیهای پولونز از نمونه های جدید قالیها بودند که حدود سیصد نمونه از آنها شناخته شده و تعدادی از آنها پیشکش ایرانیان به اروپاییان و یا سفارشهای خاندانهای اشرافی اروپا شمرده میشدند. با اینکه رنگ بعضی از آنها امروزه محو شده و برگشته، پیداست که با ابریشم سبز روشن، آبی، زردو صورتی روی پودهای ابریشمی یا خامه ای بافته شده و با تارهای نقره ای و طلایی پرمایه گشته اند. این قالیها هنگامی که برای نخستین بار در نمایشگاه سال 1878 پاریس به نمایش درآمدند «پولونز» (به معنای «لهستانی وار») نامیده شدند چون یکی از آنها کراکوی دارای نشان خانوادگی منسوب به خاندان لهستانی چارتوریسکی بود. یک تخته گلیم ـ نوعی قالی بافته شده بدون گره اندازی با خامه است ـ در مونیخ با همان طرح قالی دربردارند نشان خانوادگی سیگسیموند واسای سوم شاه لهستان بود. در سندی از 12 سپتامبر 1602 آمده که سیگسیموند یکی از ارمنیان را به نام سفر [صفر؟] مراتویچ از برای خرید قالی ابریشمی به کاشان گسیل داشت. او در کاشان شش جفت قالی خرید و پنج کرون اضافی داد تا نشان خانوادگی شاه لهستان را روی آنها بیاندازند.
قدرت رو به اضمحلال صفویان سرانجام با یورشهای افاغنه از سال 1144/1732 به بعد فروپاشید. وحشت و واهمه حاصل از این تهاجمات و عواقب نابسامان آن حمایت از هنرها را متوقف ساخت و فقط در روزگار آرامش و توام با سعادت دوره کریم خان زند (سلطنت در 1750- 1779) که به نام وکیل اسماعیل سوم حکومت می کرد ـ بود که هنرهای ایران بار دیگر نفسی تازه کشید و دوباره شکوفا شد. کریم خان در سازندگی دستی داشت و دیوارهای کاخ خود را آکنده از نقاشیهای رنگ روغن کرد. نقاش چیره دست این روزگار صادق بود که عمر طولانی او تا نیمه دوم سده یازدهم/ هفدهم را در بر گرفت. او نه تنها تابلوهای بزرگ رنگ روغن کار کرد بلکه در نقاشیهای ریزنقشی همچون نقاشی لاکی و کتاب آرایی هم دستی داشت. در تمامی این نوع آثار، عناصر غربی همچون سایه زنی، الگوبندی، جامه پردازی و حجم نمایی با سنت موشکاف و مهارت و رنگ بندی پرمایه ایرانی تلفیق یافته است.
معماری ایران در زمان صفویان و زندیان
عماراتی که در زمان سلطنت صفوی در ایران برپا شد از جذابترین و زیباترین بناهای کل معماری ایران است. بسیاری از ویژگیها و خصوصیات ذاتی معماری ایران در شبکه ای از کاشیهای لعابدار، سردرهای برافراشته، گنبدهای پیازی شکل و مناره های قلمی آن گرده آمده اند. بخشی از این مساله بر اثر وجود عمارات کهن بود چون مجموعه قابل اعتنایی از عمارات را می توان در اصفهان مشاهده کرد؛ اصفهانی که پایتخت پیشین سلجوقیان بود و سومین پایتخت صفویان شمرده می شد؛ اما بخشی مهمی از جذابیت معماری صفوی بر اثر طرح سهل و ممتنع آن با ترکیب بندی های ساده بر پایه افزایش و تقارن بود. معماری صفوی نوآوری اندکی در ساختار یا صورت داشت، چون معماران مجبور بودند وسیعترین بناها را در کوتاهترین زمان بسازند یا تزیین کنند؛ و بدین ترتیب با پوشش های کاشی بیقوارگی ساختاری آن را بپوشانند. همانطور که اشاره شد نقاط قوت آن در پلان بندی و اجرای مجتمعهای عظیم شهری نهفته بود که کرد و کارهای چندگونه بازرگانی، مذهبی و سیاسی را در ترکیب بندی های هماهنگ گرد آورده است. معماران صفوی همچون نقاشان این عهد که علاقه ای بسزا به تاریخ نقاشی از خود نشان می دادند، شناخت مطلوبی از میراث معماری ایران، بویژه سنت معماری سلسله تیموری در خراسان یا سنت معماری بومی در اصفهان و حومه آن داشتند.
از کوشک های دیگر صفوی که در اصفهان باقی مانده و در زمان سلیمان اول یا صفی دوم (سلطنت در 1666- 1694) بر پا شده، ویژگی کاملا متفاوتی دارد. این کوشک معروف به هشت بهشت و یک عمارت مربع شکل دو طبقه در باغ بلبل است و در محور خیابان چهار باغ برپا شده است. این کوشک با طول سی متر در هر جانب دربردارنده یک تالار مرکزی با طاقگان مقرنس کاری شده است که برجک نورگیری را روی حوض وسطی دارد. دریچه های بزرگی در هر جانب رو به رواقهای روبروی باغ باز می شود و درهای کوتاه و کوچکی در زوایا و به گروهی از اتاقهای دوطبقه منتهی می شود. از متنون تاریخی برمی آید که این عمارت در سال 1079/1669 ساخته شده است؛ نام آن اشاره به نوع خاصی از کاخ ها دارد که از سده نهم/ پانزدهم در هرات و تبریز ساخته شده است. این نوع کاخ منشا در چیلینی کوشک عثمانیان در استانبول دارد و گورکانیان هند هم از آن برای مقابر سلطنتی بهره گرفتند. ولی عنوان آن در این مورد حاکی از آن است که این کاخ از برای التذاذ از شادخواریهای بهشتی در روی زمین برپا شده است.
شیوه معماری اصفهانی
شیوه ی اصفهانی آخرین شیوه ی معماری ایران است. به گفته ی دکتر محمد کریم پیرنیا در کتاب «سبک شناسی معماری ایرانی»، خاستگاه این شیوه، نه در شهر اصفهان، بلکه سرزمین آذربایجان بوده است. ولی این سبک معماری در شهر اصفهان رشد کرده و بهترین بناهای آن در این شهر ساخته شده اند. این دانشمند ایرانی، همچنین در کتابش نوشته است که سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده ی نخست اهمیت قرار دارد، زیرا که سه شیوه ی پارسی، آذری و اصفهانی از آنجا سرچشمه گرفته و به سراسر کشور رفته است.
شیوه ی اصفهانی کمی پیش از روی کار آمدن صفویان، از زمان امیران قره قویولنو آغاز شد و تا اواخر دوره ی قاجار ادامه یافت. این شیوه، در برگیرنده ی شیوه هایی است که در نوشته های غربی به شیوه ی صفوی، افشاری، زند- قاجار و قاجاری نامیده شده اند.
مجموعه حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)
مجموعه ی بناهای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) نیز مانند مسجد جامع اصفهان موزه ی معماری ایران می باشد. اگرچه در این مجموعه بناهایی با شیوه های مختلف وجود دارد، اما قسمت بیشتر آثار آن دارای سبک های آذری و اصفهانی هستند. آستان قدس رضوی شامل بناهای زیر است:
کاخ عالی قاپو
اولین و مهم ترین عمارت سلطنتی که صفویان پس از انتقال پایتخت به اصفهان، در این شهر بنا کردند، کاخ عالی قاپو است. این بنادر زمان شاه عباس اول، در ضلع غربی میدان نقش جهان بنا شد. زیبایی این قصر در نقوش دیواری آن است، که با نقاشی هایی از گل و بوته و شاخ و برگ و اشکال حیوانات و پرندگان و نقش های انتزاعی تذهیب آراسته گشته است.
کاخ چهل ستون
از کاخهای مهم اصفهان در دوره ی صفوی است که احداث آن مربوط به زمان شاه عباس اول بوده و در دوره ی شاه عباس دوم به اتمام رسیده است. این کاخ در وسط باغی که مربوط به مجموعه ی کاخ شاهی می باشد و امروزه به نام «باغ چهل ستون» معروف است، قرار دارد. اهمیت این قصر، به ویژه به سبب نقاشی های دیواری آن است.
کاخ هشت بهشت
کاخ باغ دار هشت بهشت از بناهای ساخته شده در اواخر دوره ی حکومت صفویان و زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی و سال 1080 هجری است. این کاخ دارای طرحی هشت ضلعی و دو طبقه با چهار ایوان در اطراف آن می باشد. بنای هشت بهشت نمایانگر هم آهنگ ترین معماری دوره ی صفویه، هم در نمای خارجی و هم در نقاشی های داخلی آن است.
مدرسه ی چهار باغ اصفهان
مدرسه ی چهار باغ که به مدرسه ی مادر شاه یا مدرسه ی سلطانی نیز از آن نام برده می شود، در زمان حکومت شاه سلطان حسین صفوی و به دستور مادر سلطان حسین در سال 1122 هجری بنا شد. پس از مدتی کاروانسرایی نیز به همین نام ساخته شد، که درآ»د آن صرف هزینه های طلاب مدرسه می شد. این کاروانسرا امروزه تبدیل به «هتل عباسی» شده است.
فهرست مطالب
مقدمه 1
هنر نقاشی و خطاطی در هنرهای سنتی اسلامی ایران بعد از اسلام (صفویه) 2
دوران اخیر اسلامی (صفویه) 5
تاریخچه فن گراور و فرنگی سازی در صفویه 8
تحول نقاشی ایرانی و گرایش آن به فرهنگ غربی 9
هنرهای ایران در زمان صفویان و زندیان 9
هنرهای ایران در اوایل صفویان (906- 983/ 1501- 1576) 10
هنرهای ایران در اواخر صفویان (1576- 1732) و زندیان (1750- 1794) 24
معماری ایران در زمان صفویان و زندیان 32
شیوه معماری اصفهانی 49
مجموعهی حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) 51
کاخ عالی قاپو 52
کاخ چهل ستون 53
کاخ هشت بهشت 54
مدرسه ی چهار باغ اصفهان 55
مسجد شیخ لطف الله اصفهان 56
مسجد امام اصفهان 57
مجموعه ی باغ و کاخ فین کاشان 58
مجموعه ی گنجعلی خان کرمان 60
مجموعه ی ابراهیم خان کرمان 60
مدرسه ی خان شیراز 61
بقعه ی شاهزاده حسین 61
قصر خورشید 62
مسجد وکیل شیراز 63
کاخ گلستان 64
واژه نامه ی معماری 64
نکته ها 78
منابع 93
مقاله فوق دارای صفحه مشخصات، فهرست مطالب و 93 صفحه متن (در قالب word 
و 
) با رعایت کامل صفحه بندی می باشد. همچنین فونت های کار شده برای متن مقاله B Nazanin(14) و برای تیترهای داخل مقاله B Titr می باشند.
قیمت این مقاله 16600 تومان می باشد، جهت دریافت کامل متن مقاله (قابل ویرایش) بالای صفحه روی پرداخت و دریافت کلیک کنید
مشاهده فهرست مقالات گرافیک 
نوشته شده در 16 آذر ۱۴۰۰
لطفا پس از بهره مندی از مطالب فوق با نظر گرمت به من انرژی مثبت تزریق کن 🙂
دیدگاهها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.