پارچه های قلمکار صفویه

«پارچه های قلمکار صفویه»

چکيده

پژوهش معطوف به پارچه هاي قلمکار صفويه است که تصاوير يا نمونه اي که تا حال باقي مانده و يا در دسترس باشند. تا عقايد و مفاهيم مذهبي دروني را دريابيم و به اين نکات برسيم، در آن دوره طرح هاي به کار رفته چهار رکن اساسي شريعت، طريقت، معرفت و حقيقت را در بر داشته اند.

مقدمه

هنر ايراني به علت آنکه برخاسته از انديشه هاي پاک انسانهايي است که سعي دارند که از عالم مادي فاصله بگيرند، در واقع نوعي هنر ديني نيز محسوب مي شود. برخي جلوه هاي اين هنر بي واسطه بر مبناي روحانيت و معنويت استوار است که داراي پيوند نزديک با اعمال مذهبي و آئين و آداب و جنبه هاي تقدس و معرفت الهي مي باشد.

هر هنري که در پارچه ها و منسوجات به کار گرفته شود، بسيار تأثير گذارتر در روح و روان انساني است چرا که نزديک به جسم آدمي است. واضح است که هيچ هنري را نمي توان از گذشته تاريخي خود ارزيابي و بررسي کرد، اسلام آوران (برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!) به هنرمندان بخشيد، سبب شد که حصار تنگ و محدود هنر شرقي شکسته شود و مضامين مذهبي و عرفاني در هنر پاي گيرد. ارتباط عميق هنرمند صفوي با مراحل سلوک، عرفاني و جوانمردي را مي توان در هنر منسوجات بخصوص پارچه هاي قلمکار دريافت کرد.

منابع اطلاعاتي اوليه در مورد پارچه ها که شکوه و غناي منسوجات دوره هاي مختلف را در کتاب هاي تاريخي مي توان يافت. از پژوهشگرهاي غير ايراني آقاي “ آرتور اپهام پوپ” و “فيليس آکرمان”، و از ايرانيان، استاد “ مهدي بهشتي پور” و “عبدالحسين احساني” را مي توان نام برد که پژوهشهايي در موردهاي تاريخچه، ابزارها، چگونگي توليد پارچه ها، نقش، رنگ و تفاوت بين منسوجات  انجام داده اند.

معناي لغت قلمکار

معناي لغت قلمکار و قلمکار سازي در فرهنگ فارسي آقاي دکتر معين چنين آمده است:

قلمکار: پارچه اي ساده مازو شده[1] از کرباس و کتان و غيره که بر آن بوسيله قالب و مهر نقوش تصوير کرده باشند و آنرا با اشکال سپرده، سفره و روميزي و غير در آوردند.

قلمکار سازي: ايجاد نقش بر روي پارچه مازو شده ساده بوسيله مهر و قالبهاي مخصوص، در قلمکارسازي استاد کار براي هر رنگي يکبار روي پارچه قالب ميزند و اگر پارچه اي چهار رنگ بخواهد ناگزير چهار بار زير دست استاد قلمکار ساز مي رود. رنگهايي که بيش از همه در قلمکار سازي بکار ميرود به ترتيب عبارتند از سياه، قرمز، آبي، زرد و علت اين ترتيب آنست که رنگهاي سياه، قرمز از رنگهاي عمده و اساسي نقوش قلمکار است و براي اينکه اين رنگها ثابت بماند حاجت به بعضي عمليات و در صورت ثابت شدن اين دو رنگ رنگهاي بعدي يعني آبي و زرد نيز ثابت خواهد ماند. [2]

تاريخچه و سير تحول پارچةقلمکار

در روزگاري که جامه هاي بزرگان و توانگران از زري بافته مي شد،مردمان ميانه شهر نيز به پوشيدن جامه هاي فاخر راغب بودند،اما توانايي خريدن جامه هاي زربفت رانداشتند به چاره جويي اين نياز،نقاشان بر پارچه ها ساده نقش مي زدند و چون بازار قلمکار روز به روز رونق گرفت،نقاشان به جستجوي شيو ه هاي تازه تري بر آمدند و براي انجام اين ک(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!) کردندومحدودة اين هنر راتوسعه بخشيدند و به ساختن پرده ها و قطعه هاي قلمکار نيز پرداختند.

کار به جاي رسيد که نقاشي با دست ديگر کفاف تقاضاي روز افزون مردم را نمي داد بنابرين نقاشان براي اين توليد، به ياري منبّت کاران مهرهاي چوبي ابداع کردند که آنها را “قالب” مي ناميدند. قالب  را به رنگ مي آغشتند و نقشي را که پرداختن آن با دست وقت بسيار مي گرفت، به يک ضربه بر پارچه مي انداختند (شيو ة صنعت چيت سازي بر همين منوال است).

مراکز توليد

رشت، اصفهان، کاشان سه مراکز عمده توليد قلمکار به شمار مي رفتند. در نخجوان نيز توليد آن صورت مي گرفت ولي در اوائل سدة هيجدهم هم يزد و کاشان، بعد بروجرد و سمنان و گناباد به توليد مرغوبترين فرآورده ها شهرت داشتند.اما مطلب مهم اين نيست که کجا ساخته مي شده، بلکه اهميت آن از نظر جنس آن است

چگونگي تهيه انواع قلمکار دوره صفويه

انواع قلمکارهائي که در قديم تهيه مي شده با محصولات فعلي تفاوت زيادي داشته و عمليات انجام شده براي تهيه قلمکارهاي قديمي بمراتب بيشتر از محصولات امروزه بوده است و متضمن صرف وقت بيشتر و دقت عمل زيادتري مي باشد، چه بسا جهت تهيه يک سري قلمکار در قديم از ابتداي کار تا موقعيکه محصول آماده مي گرديد هفت الي هشت ماه بطول مي انجاميد.

علت اصلي طولاني بودن مدت زمان توليد عمليات متفاوت و مراحل مختلفي دارد که توسط استادکاران انجام مي شد. امروزه بعضي از استادان قديمي که هنوز باقي مانده اند و کم و بيش راجع به تهيه قلمکاريهاي زريا صدرس و خمره اي و انواع ديگر که در آن ز(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!)ذير نيست، زيرا موجود نبودن رنگ، پارچه و آلات و ابزار قديمي و بالاخص فقدان استادان قلمکار گذشته باعث عدم امکان تهيه اين نوع محصولات گرديده است.

امروزه بعضي از نمونه هاي قلمکار قديم کم وبيش موجود بوده که در صورت سالم بودن داراي ارزش زيادي است. در اين قسمت سعي شده فرمول و طرز تهيه قلمکاريهاي قديم را تا آنجا که امکان دارد بيان نمائيم.

الف– طرز تهيه قلمکار خمره اي و فرمول رنگها

براي تهيه قلمکار خمره اي در قديم پارچه هاي معروف به “خروسي” که همان چلوارهاي عريض بود انتخاب و چند طاقه را با هم به رود خانه برده و مدت 24 ساعت آنها را در آب جاري زاينده رود بحالت سکون قرار داده و به اصطلاح محلي پارچه ها را مي خيسانند.

بعد از سپري شدن مدت مذکور آنها را از آب بيرون آورده و به اصطلاح سنگ گيري مي کنند (به اين معني که گازران سنگهاي آسياب متعددي را در کنار رودخانه طوري تعبيه نموده که سنگهاي مذکور با نصب سنگ ديگري در زيرآن بصورت سطح شيب دار درآيد، سپس پارچه هاي خيسيده را به کرات با در دست گرفتن قسمتي از آن بر روي اين سنگها مي زنند تا مواد زائد موجود در پارچه ها از قبيل آهار اضافي گرفته شود. اين عمل را سنگ گيري مي نامند.)

بعد از سنگ گيري پارچه ها را مجدداً در آب رودخانه شسته و روي ريگهاي ساخل پهن مي نمايند تا خشک شود.

سپس مقداري هليله (نوعي گياه) را با مازوج و گرد پوسته انار در تغارهاي بزرگي که کنار رودخانه تعبيه شده است ريخته و با اضافه نمودن مقداري شير گاو به مواد مذکور و(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!) آب مي نمايند) و حل نمودن مواد در آب، پارچه هاي شسته شده در رودخانه را پس از خشک کردن در آفتاب در داخل تغار مذکور ريخته وبه مدت تقريبي 15 دقيقه در اين وضع قرار مي دهند. پس از سپري شدن مدت مزبور پارچه را خارج کرده و بوسيله چلانيدن پارچه، آب و رنگ اضافي آن را خارج مي نمايند.

در اين موقع پارچه به رنگ زرد مايل به کرم در آمده و بعد از مدتي که در مجاورت هواي آزاد پهن و خشک شد آن را به کارگاه برده و عمليات بعدي يعني عمل قالب زني را انجام مي دهند.

1- رنگ مشکي

براي تهيه اين رنگ ابتدا مقداري قطعات آهن را در داخل تغار محتوي آب ريخته و آنها را بمدت يک هفته به همين حالت نگهدار مي کنند و مرتباً قطعات آهن را با چوب بهم مي زنند تا مايع داخل تغار در اثر اکسيده شدن آهن و اختلاط آن با آب تغيير رنگ پيدا کند. مايع حاصله را درظرفي جداگانه نگاهداري کرده و سپس با مواد ديگري که تشکيل رنگ مشکي را مي د هند ترکيب مي نمايند.

در ظرف ديگري که موسوم به تاره است مايع مذکور را ريخته و با افزودن زاج سياه، روغن کرچک (روغن چراغ) و لعاب کتيرا (براي گرفتن لعاب کتيرا، آنرا به مدت ده روز در آب خيس نموده و پس از اين مدت محلول را صاف مي نمايند)، رنگ اصلي يا رنگ مشکي را بدست مي آورند.

براي تهيه رنگ حاصله با غلظت مورد نظر، ميزان کتيرا را کم يا زياد مي نمايند. مايع حاصله را درون ظرفي ريخته و سطح ظرف مذکور را با پارچه اي مي پوشانند به نحوي که با کشيدن دو طرف پارچه، دو قسمت ديگر ظرف بايد باز باشد آنگاه در اين حالت استاد کار از طريق آغشتن قالب به رنگ و انتقال آن بر روي پارچه مورد نظر نقوش سياه را چاپ مي کند.

در اين حالت ظرف محتوي رنگ در طرف راست استاد کار قرار دارد. پس از انتقال قالبها بر روي پارچه با زدن ضربات محکم بر روي آنها نقشهاي قلمکار را بر روي پارچه چاپ مي کنند. چون تعداد استادان قالب زن در آن موقع زياد بود هر يک از آنها قسمتي از پارچه را قالب مي زدند. يعني يک نفر حاشيه و ديگري متن آنرا، به همين ترتيب تمام پارچه نقش زده مي شد. اين رنگ با انجام عمليات ديگري به رنگ اصلي و ثابت که در محصولات قلمکار ديده مي شود تبديل مي گردد.

ضمناً از پارچه هاي مذکور بايد با دقت کامل مراقبت شود که آب روي آنها نريزد در غير اين صورت رنگها پخش و پارچه سياه مي شود.

2- رنگ قرمز يا دوم

براي تهيه رنگ قرمز يا رنگ دوم مقداري زاج سفيد را بوسيله حرارت دادن در آب حل نموده آنگاه اين محلول را با لعاب کتيرا که قبلاً طرز تهيه آن در مورد رنگ مشکي بيان شد درون ظرف آبي حل کرده و با افزودن مقداري از رنگ سرخ مخلوط را مدتي با دست مي مالند تا مخلوط شفاف گردد و اين عمل را کف زدن گويند.

نحوه استفاده از رنگ قرمز درست مشابه رنگ مشکي بوده با اين تفاوت که قالبهاي هر کدام مخصوص به خود مي باشد، هر نقش همانطور که قبلاً ذکر گرديد داراي يک سري قالب بوده و هر کدام مخصوص رنگ خاص است. در قديم بمنظور ايجاد تنوع رنگي بيشتر، رنگ قرمز حاصله را با افزودن مقدراي آب کم رنگتر نموده و در لابه لاي نقوش مشکي و قرمز بوسيله قالبهاي مخصوص از آن استفاده مي کردند (نقوش مذکور به رنگ صورتي است) و اين رنگ را نيم سير يا نيم رنگ مي گويند.

دراين حالت رنگ دوم هم مانند رنگ اول احتياج به عمليات ديگري جهت تثبيت داشته، که قبل از انجام آن پارچه هاي مذکور که به جلي معروف است احتياج به مواظبت زياد دارد، زيرا اگر روي جلي ها آب بريزد پارچه بکلي خراب مي شود. در اين م(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!) 2 تا 3 ساعت در آب رودخانه مي شويند تا رنگهاي اضافي گرفته شود و به منظور زدودن کامل اين رنگها بار ديگر آنها را سنگ گيري مي نمايند، بعد از سنگ گيري پارچه ها را مجدداً شسته و روي ريگهاي ساحل پهن مي کنند تا کاملاً خشک شود.

استاد گياهي کهن ترين استاد چيت سازي

استاد گياهي که بيش از نيم قرن عمر خود را در گوشه عزلت و سکوت گذرانده، تصويرگر فاجعة عاشورا و پيام نهفته در آن بوده است، او از سابقه اين کار و آرزوهاي گذشته و ايام سپري شده اش برايمان مي گويد: مراسم عزاداري از زمان آل بويه وجود داشته و در دوره صفويه تشديد شده است. کشيدن صحنه هاي کربلا هم از همان زمانها بايد شروع شده باشد، اين شغل در حدود دويست سال پيش رونق داشت. اين اشکال خيلي شبيه همان نقاشي قهوه خانه اي است که در اواخر دوران قاجار رواج پيدا کرد، وي مي گويد:

طرحهايي که الان من پياده مي کنم بيشتر از حسين فخّاري باقي مانده که من نقشهايش را روي پارچه مي کشم و بعضي هايش را خودم طرح مي کنم. طرحها بيشتر وقايع کربلاست، امام حسين عليه السلام، درويش کابلي، شمايلهاي ائمه اطهار و پيشوايان ديني، گودال قتلگاه و قيام مختار است.

تا چندي پيش اينها را براي زينت يک مجلس در روضه ها و تکيه ها مورد استفاده قرار مي دادند. اين کار از همان زمان روضه خوانها و نقالها که در کوي و برزن شبيه خواني مي کردند، رواج پيدا کرد. رواج تعزيه در دوران قاجار، نيز در اين کار دخيل بوده و آنها اشعاري را با صداي خوش مي خواندند.

چند نمونه از پارچه هاي قلمکار دورة صفويه

 پرده قلمکار

در آن نقش هاي حاشيه، ترنج، لچک، سرو، اسليمي، پرنده وجود دارد که در طرح آن درختان موهوم و جانوران ظريف و گل هاي نسبتاً معمولي و نقوش ديگر قراردادي، به رنگ سبز تيره و قرمز روشن و دو نوع بنفش به کار رفته است.

فتوّت نامة چيت سازان

فتوّت درهمة جنبه هاي زندگي اسلامي، حتي در وضع حرفه ها و مشاغل گوناگون رخنه کرده بود. جنبه هاي اساسي فتوّت را به مراحل و اصول صوفيه نزديک دانسته اند؛ از قبيل درجات معنوي شريعت، طريقيت و حقيقت. گرچه نوع زندگي وطرز سلوکي که فتوّت عرضه مي دارد ممکن است از صوفيگري سرچشمه گرفته باشد، با اين وصف درمحدودة عادات صوفيه قرار نمي گيرد. فتوّت، سرچشمة خود را از صوفيه جدا و به ابراهيم منتسب کرده است.

نفوذ فتوّت در مشاغل گوناگون، در سازمان، رسوم و قواعد آنها اثر عميقي داشته است.  فتوّت نامة چيت سازان چهارباب دارد. باب اول، متني است منسوب به امام جعفر صادق (ع) و عبارت است از سلسله اي ازرسوم مربوط به ورود به سلک و صنف. ظاهراً چيت سازان امام ششم شيعان (حضرت صادق) را پايه گذار صنف خود مي دانند. بنيان گذار همه صنفها را اميرالمومن(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!)ند. نام دوازده تن از استادان صنف ذکر شده که تعيين هويت دقيق آنها براي ما دشوار است.

دوازده استاد صنف چيت ساز نشانه ايست از پيروي آنان از دوازده امام؛همچنان که دوازده اصل اخلاقي که براي صنف قرار داده اند، بازتابي از دوازده امام است. اين دوازده استاد به سه دسته تقسيم مي شوند: چهاراستاد براي شريعت؛ چهاراستاد براي طريقت؛ چهاراستاد براي حقيقت، کمي بعد در رساله آنان از شانزده استاد معنوي ياد مي شود که به چهار دستة شريعتي، طريقت، معرفت و حقيقت تقسيم مي گردند.

مجموعة اين مقررات صنفي که بر پاية فتوّت بنا شده، در حقيقت نشانه اي از صوفيگري است. استادان معنوي اين صنف چهار پيامبر، چهارفرشته و چهار شاعرند. چهار پيامبر عبارتند از: آدم، ابراهيم، موسي و محمد (ص) چهار فرشته عبارتند از: جبرئيل، ميکائيل، اسرافيل و عزرائيل. پيامبر به علي گفت: تو يار مني، من يار جبرئيل و جبرئيل يار خدا. اين رابطة سلسله مراتب ملکوتي با سلسله مراتب صنفي، چنان است که در اين رساله همانند رساله هاي ديگر، جبرئيل به عنوان برادر خوانده مي شود.

مي توان گفت که او در آغاز نقش اصلي را در فن چيت سازي يا هنر طرّاحي روي پارچه داشته است. همة اعمال، و تمام ابزارهايي که به کار مي رود، در آن واحد داراي معاني مادي و ملکوتي است. هر عملي که براي هر يک از مراحل کار انجام مي گيرد، با نقل يکي از آيه هاي قرآن همراه است و مفهوم تفسيري و تأويلي آن عمل در پيوند با مفهوم آيه بيان شده است. تمام اعمال و يکايک ابزارها به دقت توصيف گرديده است و سراسر اعمال و افعال اين حرفه به صورت خدمتي الهي درآمده است.

ميان کار و جنبة تمثيلي آن، نوعي همساني و همگني هست. به سبب همين رابطة مستقيم است که يک حرفه به فتوّت تبديل مي گردد. براي مثال، آنجا که گفته مي شود: ديگي که بايستي پارچه را در آن بجوشانند بوتة پارچه است، رابطة ميان چيت سازي و کيمياگري نشان داده شده است. هر کدام از اين دو کارگاه، براي اهالي محل آنها به منزلة محراب است و هردو، جايگاه وعظ و خ(برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!)

فصل اوّل به صورت پرسش و پاسخ است و رسوم مربوط به ورود اشخاص را به جرگة جوانمردان چيت ساز بيان مي دارد. در فصل دوم آمده که لوط پيامبر به وسيلة جبرئيل هنر رنگرزي پارچه را آموخت. در فصل سوم مفهوم تمثيلي اعمال و ابزاري که به کار مي رود، توضيح داده شده،که اين نيز به صورت پرسش و پاسخ و در واقع مکمّل فصل اول است.

فصل چهارم دربارة هنر رنگرزي و منشأ و سابقه رنگها توضيحاتي آورده است. بعد از حمد خدا و درود بر رسول، اين رساله (رسالة چيت سازي) اي است که امام جعفر صادق (ع) سئوالاتي و پاسخ هايي که بعضي از آنها آيه اي از قرآن بوده است گفته شده است تا بدانند و ياد بگيرند.

روشي کار چيت سازي داراي دوازده احکام است، اول، هر صباح که بر خيزد از علم شريعت، طريقت و حقيقت باخبر باشد، تا اسم استادي بر او مسلم شود. دو، هر کس را در خور حوصله اش کار دهيد.سه، با سخاوت باشيد. چهار، در کار خود استاد مثل شبان است. پنج، با همه کس به خلق نيکو رفتار کنيد. شش، تنگ حوصله نباشيد. (برای مشاهده متن کامل مقاله، آنرا بخرید!). هشت، به کار ارج نهيد. نه، پسران مردمان را عزيز داريد. ده، در فنون کار خود چالاک باشيد. يازده، به طريق پيران رويد. دوازده، پيران و پيش قدمان را غيبت نکنيد و به فاتحه ياد کنيد.

فهرست مطالب

چکيده 1
مقدمه 2

فصل اول
معناي لغت قلمکار 5
تاريخچه و سير تحول پارچةقلمکار 6
مراکز توليد 10

فصل دوم
ابزارهاي تهيه پارچه قلمکار 13
شيوه کلي اجراي پارچه هاي قلمکار 15

چگونگي تهيه انواع قلمکار دوره صفويه 16
الف– طرز تهيه قلمکار خمره اي و فرمول رنگها 17
ب – قلمکار زر يا اکليلي 23
ج- قلمکار جيگرنات (قرمز- بنفش) 25
د- قلمکار نقاشي 29
محصولات قلمکار 30

فصل سوم
نقوش پارچه هاي قلمکار 34
استاد گياهي کهن ترين استاد چيت سازي 37
نمونه هايي از نقش و رنگ در پارچه هاي قلمکار (دورة صفويه) 38
چند نمونه از پارچه هاي قلمکار دورة صفويه 46
پرده قلمکار 46
پرده از نوع قلمي کتيبه دار 47
پارچه اي با نقش سرو- گلزار 50
فتوّت نامة چيت سازان 52

محراب 56
نقوش گياهي 61
نقوش ختايي 62
ترنج و لچک 63
گل شاه عباسي يا اناري 64
طرح ناظم (طرح باغي و گلداني) 65
اسليمي 66
سرو 69

بته جقه 74
نقوش حيواني 76
پرنده 77
طاووس 81
شير 83
آهو 85
ماهي 86

فصل چهارم
نتيجه گيري 90

مقاله فوق دارای صفحه مشخصات، پاورقی، تصویر، فهرست مطالب (فصل بندی شده) و 92 صفحه متن (در قالب ) با رعایت کامل صفحه بندی می باشد. همچنین فونت های کار شده برای متن مقاله  B Lotus(14) و برای تیترهای داخل مقاله B Titr می باشند.

قیمت این مقاله 29100 تومان می باشد، جهت دریافت کامل آن (قابل ویرایش) بالای صفحه روی پرداخت و دریافت کلیک کنید

مشاهده فهرست مقالات گرافیک

مشاهده دیگر مقالات اینجا

نوشته شده در 16 اردیبهشت 1402

لطفا پس از بهره مندی از مطالب فوق با نظر گرمت به من انرژی مثبت تزریق کن 🙂